54
va xizmat qilish jarayonida insonning yashashi uchun zarur bo’lgan barcha hayotiy
vositalar yaratiladi.
3. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish omillari – yer, kapital,
ishchi
kuchi va tadbirkorlik qobiliyatidan iborat bo’lib, ular o’zaro bir-birlariga ta’sir
ko’rsatadi. Bu omillardan birining sifat va miqdor jihatidan o’zgarishi pirovardida
boshqa omillarning o’zgarishiga ham ta’sir ko’rsatadi.
4. Ishlab chiqarish jarayonida barcha omillar harakatda bo’ladi, lekin ular ichida
jonli mehnat, ya’ni ishchi kuchi faol bo’lib, u barcha ishlab
chiqarish vositalarini
harakatga keltiradi, ularga «jon kiritadi», asosiy kapital qiymatining yo’qolib
ketmasligini ta’minlab, yangi yaratilgan tovar va xizmatlarga o’tkazadi. Va nihoyat,
bu jarayonda yangi tovar va xizmatlar vujudga keladi.
5. Yangi vujudga kelgan tovar va xizmatlar ikki xil xususiyatga –
naflilik va
qiymatga ega bo’lib, ikki tomonlama hisobga olinadi: natural-ashyoviy (naflilik)
tomonidan va qiymat tomonidan. Natural-ashyoviy tomondan u uch qismga: ishlab
chiqarish
vositalari, iste’mol buyumlari va turli xizmatlarga bo’linadi. Qiymat
tarafidan ham uch qismga: iste’mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (s),
zaruriy mahsulot qiymati (v) va qo’shimcha mahsulot qiymati (m)ga bo’linadi.
6. Bundan 100 yil ilgari marjinalistlar
tomonidan kashf qilingan va
iqtisodiyotning universal qonuni deb atalgan qonun – «keyingi qo’shilgan omil
(qo’shilgan kapital, qo’shilgan mehnat) unumdorligining pasayib borish qonuni»
ko’r-ko’rona isrofgarchilikka, ortiqcha xarajatlarga yo’l qo’yilmasa,
hozirgi zamon
fan-texnika taraqqiyoti sharoitida amal qilmaydi.
7. Ishlab chiqarish jarayoni doimo o’zgarib, takomillashib va kengayib boradi.
Uning rivojlanib borishida ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiyalash,
diversifikatsiyalash va tarkibiy jihatdan o’zgartirib borish muhim rol o’ynaydi.
