O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

170 
tuzilishi bo‘yicha besh maydonga ajratiladi (6.4-rasm): kirish, siquvchi, 
o‘tkazish, kalibirlash va chiqish. 
Kirish maydonii kanalning siqilish zonasiga kirishda metall sirt qismidagi 
tirnalish va chizilishlarni oldini olish uchun ishlatiladi.
 
Bu nuqsonlarning sababi, 
odatda, kiryalash jarayonida kanalning o‘qlari va o‘tkaziluvchi profel orasida bir 
biriga mos kelmaslik natijasida hosil bo‘ladi. Undan tashqari kanal bosimda qolgan 
moylovchi modda kirish maydonidan siqilib chiqadi,
 
siqish maydonidagi 
zagotovkani qamrab oladi, ya’ni bu maydonga moylash moddasini kelishini 
yaxshilaydi. Kirish zonasini shakllantirish uchun kirya asbob kanalining o‘qiga 
nisbatan 40-45° burchak ostida o‘rnatilish kerakligi aniqlangan. 
6.3-rasm. Kiryalash kuchlanishini 
deformatsiyanish darajasiga bog‘liqligi 
6.4-rasm. Kirya asoboini 
maydoni: 1 – kirish; 2 – siqish; 3 – 
o‘tish; 4 – kalibirlash; 5 – chiqish 
 
Metllarni deformatsiyalanishidagi besh maydondan uch maydonida kiryalash 
jarayoni sodir bo‘ladi: siqishda, kalibirlashda va juda kam miqdorda o‘tishlarda. 
Shuning uchun bu maydonlarda bo‘ylama profilga faqat kiryalash kuch va 
kuchlanishi ta’sir qiladi, shartli ravishda deformatsiyalanish maydoni deyish 
mumkin. 
Kiryalashda zagotovkaning asosiy eng ko‘pi deformatsiyasi to‘g‘ri chiziq 
hosil qiladigan tejamkorlik maydonida amalga oshiriladi, α burchak ostida kanal 
o‘qiga qiyalik kirya asbobini qiyaligi deb nomanadi. O‘qni katallashishi kirya 

171 
asbobi bilan metall sirtini aloqaga kirishini kamaytiradi, bu esa ishqalanish va 
kiryalash kuchini kamaytiradi. Shu bilan bir vaqtda kiryalash kanalini sirt 
qismidagi 
metallni 
bosimini 
oshiradi, 
ishkalanish 
koeffitsentini 
va 
kiryalanishdagi kuchni o‘stiradi. Kiryalash kuchiga teskari ta’sir ko‘rsatadigan 
ikki guruh omillar mavjudligi tufayli, kiryalash kuchining minimal qiymatlariga 
mos keluvchi optimal burchaklar maydoni hosil bo‘ladi, odatda bu α = 5-18° 
(6.5-rasm) bo‘ladi.
Bundan tashqari, deformatsiya darajasining oshishi tufayli 
qo‘shimcha harakatlarni bartaraf qilish uchun qo‘shimcha kuch talab qilinadi. 
Kichik qiyalikda metallni yuzasini kirya asbobi bilan tasirlanish darajasi oshadi, 
lekin deformatsiyalanish darajasi pasayadi. 
Siqish va kalibirlash maydoni 
birlashtirib o‘tish maydoni odatda bu 
ikki maydonni nuqtalari bir biriga 
tegib o‘tishidan yoy shaklni hosil 
qiladi. O‘tish zonasining bu shakli 
qo‘shni 
zonalarning 
interfeys 
nuqtalarining 
intensiv 
eyilishini 
kamayganligi tufayli kirya asbob 
kanalning barqarorligini oshiradi. 
6.5-rasm. Kirya asbobini ishchi 
burchagini kiryalashdagi 
kuchlanishga bog‘liqligi 
Kalibirlash maydoni profilni kerakli o‘lchamda shaklatirib berish uchun 
xizmat qiladi, undan tashqari chiqish maydonidagi chidamlilikni oshiradi. Hosil 
bo‘lgan kalibirlash maydoni to‘g‘ri chizikli tekislikda, ya’ni kirya asbobini 
kanalini o‘qiga parallel xolatda shaklanadi. Bir tarafdan, kalibirlash maydoning 
uzunligi o‘sishi tortilib deformatsiyalanish o‘chog‘ini oshiradi, ishkalanish 
kuchini o‘stiradi va undan kelib chiqib, kiryalash kuchi va profellarni uzilish 
xafi ham ortadi. Boshqa tarafdan, bu maydonni uzunligi qanchalik uzun bo‘lsa, 
shunchalik barcha deformsiyalanish moslashadi va shunchalik ko‘p darajada 
kirya asbobi kanlida radius bo‘ylab tarqalgan bosim kamayadi, bu xolatlarda 

172 
kirya asbobini eyilish darajasi pasayadi. Zamonaviy ishlab chiqarish 
korxonalarini amaliyotida kirya asbobini kalibirlash maydonini uzunligi (0,1-
1,5)D
1
nisbatda bo‘lgan holat qabul qilingan. SHuni ham eslatib o‘tish 
muhimki, simning diametri D
1 
qanchalik ingichka bo‘lsa, kalibirlash maydonni 
shunchalik uzun bo‘ladi. Bunday nisbat simda aniq o‘lcham va yuza qismi 
sifatli bo‘lish uchun juda ham muhim. 
Chiqish maydoni, kirish kanali singari deformatsiyalangan metallni, 
kiryalash vaqtida kirya asbobi kanallarni va kiryalash kuchini to‘g‘ri 
taqsimlanmasligi natijasidan hosil bo‘ladigan tirnalishlar saqlash vazifasini 
bajaradi. 
Deformatsiyalanuvchi metall va asboblarni o‘zaro ta’sir yuzalarida 
ishqalanish. O‘zaro ta’sirdagi yuzalardagi ishqalanish, qiryalash kuchi va 
kuchlanishlarni kiymatiga bog‘liq, bu kirya asbobi va deformatsiyalanuvchi 
metallni xossasidan, kiryalash kanalini va qarshlik ko‘rsatuvchi zagotovkani yuza 
qismlarini ishlov berilish sifatidan, moylash moddasini xossasidan va 
deformatsiyalanish maydoniga chiqish usulidan, taranganishga qarshlik va kirya 
asbobi kanalini konstruksiyasi va boshkalardan aniqlanadi. Masalan, kirya asbobi 
tayyorlangan materiali qanchalik qattiq bo‘lsa, uni kanali shunchalik sifatli 
pardozlanadi, uning yuza qismiga deformatsiyalanuvchi metall qirindisi 
shunchalik kam birikib qoladi va ishqalnish koeffitsenti shuncha past bo‘ladi. 
Lekin kirya asbobi kanallarini pardozlash sifati bir xilda bo‘lganda po‘latli kirya 
asboblar uchun kiryalanish kuchi qattiq qotishmadan tayyorlangan kirya asbobiga 
nisbatan solishtirilganda ancha katta bo‘ladi.
Kiryalash davomida chegeraviy va suyuqlikdagi ishkalanish hosil bo‘ladi. 
Suyuqlikdagi ishkalanish ikki kirya asbobi maydonida hosil bo‘ladi, ya’ni birinchi 
bosim kirya asbobini kalibirlash maydonini tashqi dametri zagotovka dastlabki D

Download 6,57 Mb.