O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

142 
usul bunday vazifalarni hal qilishning birdan-bir usuli bo‘lib hisoblanadi.
Analitik modellashtirishda tizimning elementlarining faoliyat ko‘rsatish 
jarayonlari matematik munosabatlar ko‘rinishida (algebraik va boshqalar) 
yoziladi. Analitik modelni quyidagi uslublar bilan tadqiq qilish mumkin: 

analitik (asosan aniq echimlar olinadi); 

sonli (yaqinlashuvchi echimlar olinadi); 

sifatiy (yaqqol ko‘rinishda faqat echimning ba’zi bir xususiyatlarinigina 
topish mumkin). 
Kompyuterli modellashtirish – matematik modellashtirish bo‘lib, algoritm 
(kompyuter dasturi) ko‘rinishida ifodalanadi, bu hisoblash eksperimentlarini 
o‘tkazish imkonini beradi. O‘z navbatida kompyuterli modellashtirish sonli, 
statistik va imitatsion modellashtirishga bo‘linadi.
Sonli modellashtirish hisoblash matematikasi uslublaridan foydalanishni 
ko‘zda tutadi (analitik modellashtirishdan shu bilan farq qiladiki, bunda 
modelning turli parametrlarini berish imkoniyati mavjud bo‘ladi). 
Statistik modellashtirish o‘zida tizimning statistik tavsiflarini olish 
maqsadida tizim (model) to‘g‘risidagi ma’lumotlarga ishlov berishni taqdim 
qiladi. 
Imitatsion modellashtirishda jarayonlarning kechishining mantiqiy va 
vaqtdagi ketma-ketligiga rioya qilish bilan tadqiq qilinadigan tizimning faoliyat 
ko‘rsatish jarayonini kompyuterda qayta yaratish (imitatsiyalash) amalga 
oshiriladi, bu ma’lum bir vaqt momentlarida tizimning yoki uning alohida 
elementlarining holati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni olish imkonini beradi.
Shuni qayd qilish joizki, modellashtirish uslublarining tasnifi etarlicha 
shartli xarakterga ega, chunki bugungi kunda u yoki bu jarayonni tadqiq qilish 
va 
tasvirlashda 
kompyuterli 
modellashtirish 
bilan 
birgalikda 
modellashtirishning bir nechta turlaridan birdaniga foydalanilmoqda.
Modellashtirishdan foydalanilganda ob’ektni loyihalashga ketadigan 
xarajatlar, jumladan iqtisodiy xarajatlar an’anaviy tadqiqotlar yoki 
ishlanmalarga qaraganda 10-100 martaga qisqarishi mumkin.

143 
Keyingi yillarda metallarga bosim bilan ishlov berish sohasida asosiy 
modellashtirish va kompyuterlashtirish ob’ektlari texnologiyalarni loyihalash va 
optimallashtirish 
jarayonlari 
bo‘lib 
hisoblanmoqda. 
SHuningdek 
optimallashtirish jarayonlarini avtomatlashtirish imkonini beruvchi integral 
tizimlar ham rivojlanmoqda. Bunday tizimlar odatda uchta tiplashgan 
elementlarni o‘z ichiga oladi: maqsad funksiyasi va bog‘lanishlarni tanlash, 
maqsad 
funksiyasini 
hisoblash, 
loyihalash 
parametrlarining 
maqsad 
funksiyasinining minimumi yoki maksimumini ta’minlaydigan birikuvlarini 
qidirish.
Metallarga bosim bilan ishlov berish jarayonlarida maqsad funksiyasi, 
masalan, quyidagilarni o‘z ichiga olishi mumkin: quymaning og‘irligi (odatda u 
minimal bo‘lganda yaxshi bo‘ladi); shtampning to‘luvchanligi (odatda bir tekis 
to‘lish maksimal bo‘lganda yaxshi bo‘ladi) va hokazolar. Bog‘lanishlar o‘zida 
yo‘l qo‘yiladigan deformatsiyalar, deformatsiya tezligi, nuqsonlar paydo 
bo‘lishining oldini oladigan harorat, shtamplardagi maksimal kuchlanish va 
boshqalarni taqdim qilishi mumkin.
Metallarga bosim bilan ishlov berishda kompyuteri modellashtirishning 
asosi bo‘lib zamonaviy dasturiy ta’minotdan foydalanish xizmat qiladi. 
Texnologik jarayonlarning modellarini konstruktorlik ishlab chiqish va 
chizmalarni shakllantirish uchun quyidagi hajmli loyihalash tizimlaridan 
foydalaniladi: Rgo/Ep§teeg, 8oPs1Es1§e, 8oPsG\\^ogk8, «Kompas ZE», 
Ai1oSAO, 2\\^SAE va boshqalar. 
Bunda bevosita metallarga bosim bilan ishlov berish jarayonlarini 
modellashtirish va metallning deformatsiyalovchi kuchlar ta’siri ostida o‘zini 
qanday tutishi hamda deformatsiyalash sharoitlarini prognozlash uchun 
quyidagi ixtisoslashtirilgan dasturiy majmualar tobora keng tarqalishga ega 
bo‘lmoqda: RogtRog§eZ, OeTogt ZEAK8U8, RAM-8TAMR, Ai1oRogt va 
boshqalar. 
Metallarga bosim bilan ishlov berishda ushbu kompyuter dasturlaridan 
foydalanish quyidagilarga imkon beradi: 

144 

texnologik jarayonlarni ishlab chiqish muddatlarini qisqartirish, ularni 
loyihalash va ishlab chiqarishga joriy qilishda tajriba-sanoat ishlarini 
o‘tkazishga ketadigan vaqtni ham o‘z ichiga olgan holda; 

amaldagi texnologiyalarni optimallashtirish; 

tayyorlanmada nuqsonlar vujudga kelishini prognozlash va noto‘g‘ri 
texnik echimlarni sanoat eksperimentlari boshlanmasdan turib bartaraf 
qilish; 

ishlab chiqiladigan texnik echimlarning ishonchliligini oshirish, jumladan 
analog texnologik jarayonlarga ega bo‘lmagan noyob detallar uchun 
buyumlar yoki tayyorlanmalarni olish bilan bog‘lanadigan metallarga 
bosim bilan ishlov berish texnologik jarayonlari uchun. 
Kompyuterli modellashtirishni amalga oshiradigan tizimlar uchun SAE 
8u81et (Sotri1eg AIeyoEezщp 8u81et) atamasidan foydalaniladi. 
Murakkab ob’ektlarni loyihalashning asosida yotadigan tamoyillar bir 
qator nazariyalar va yondashuvlarda yoritilgan. Tizimli yondashuv ko‘proq 
umumiy bo‘lib hisoblanadi va o‘rganiladigan hodisalar yoki murakkab 
tizimlarning qismlarini ularning o‘zaro harakatlarini hisobga olish bilan ko‘rib 
chiqishdan tashkil topadi.
Loyihalash 
jarayonlarini 
avtomatlashtirishga 
bo‘lgan 
barcha 
yondashuvlarda asosiy moment shu bo‘lib hisoblanadiki, avtomatlashtirilgan 
loyihalash tizimlari echimning ratsional variantlarini tanlashga asoslanadi, bu 
variantlar o‘zida matematik, texnik, dasturiy, informatsion ta’minot va boshqa 
ta’minot turlarini o‘z ichiga oladigan vositalar jamlanmasini taqdim qiladi. 
Ta’minotning quyidagi etttita turini ajratish qabul qilingan: 


Download 6,57 Mb.