Oqava suvlar va ichimlik suv muammosi

Ota-bobolarimiz suvni muqaddas bilib, suvga tupursang ko’r bo’lasan deyishgan. Bu so’zlarga ko’p vaqt qonun sifatida qarab, suvni e’zozlashgan, undan oqilona foydalanishgan, ariqdagi suvlardan bemalol ichimlik suv sifatida foydalanishgan. Keyinchalik, mustabid tuzum davrida turli kimyoviy vositalarning qo’llanilishi natijasida suvlar ham yaroqsiz holga keldi.

Natijada suv va suvdan foydalanishni ham davlat tomonidan nazorat qilish nafaqat zarur, balki shart bo’lib qoldi. Ushbu bobda Respublikamizda suvdan foydalanish va uning holati, daryolarning gidrolik tavsifi, kanallar, ko’l va suv omborlari, ularning hozirgi ahvoli, suv resurslarini muhofaza qilish kabi muammolariga alohida e’tibor berilgan.

Respublikada is’temol qilinayotgan suv miqdorining 95% daryo va soylardan olinadi. Suvni is’temolchilarga o’z vaqtida va kerakli miqdorda yetkazib berish maqsadida ko’plab kanal va zovur, doimiy nasos stansiyalari qurilgan.

Respublikamiz qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilikga asoslangan. Suv xo’jaligida umumiy suv sarfi sekundiga 2500 kub metrdan ortiq bo’lgan 75 yirik kanal, umumiy hajmi 18,6 kubmetr bo’lgan 53 suv va 32, 4 ming kilometr xo’jaliklar aro kanallar, 4889 ta nasos agregatlari, 1479 ta doimiy nasos stansiyalari, 10180 ta tik drenaj va suv chiqish quduqlari, 30,4 ming kilometr xo’jaliklararo kollektorlar bor. Suv inshootlarini ishlatish va yerlarning meliorativ holatini yaxshilash bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlarni O’zbekiston Respublikasi suv va qishloq xo’jaligi vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari bajaradi. Aholining dunyo miqyosida yidan-yil ortib borishi yangidan-yangi, ilgari bo’lmagan muammolarni yuzaga keltirmoqda. Ana shunday dolzarb muammolardan yana biri ichimlik suv masalasidir. Masalaga yuzaki qaraganda sayyoramizda suv behisob cheksiz-chegarasizdek bo’lib ko’rinadi. Lekin, aslida unday emas. Agar jahondagi barcha suv zahiralari 1500 million kub km bo’lsa, uning 94 foizi okean, dengiz suvlaridir. Suv zahiralarining faqat 6 foizi esa yer osti suvlari va muzliklaridir. Jahondagi ichishga yaroqli suvlar esa barcha suv zahiralarining faqat 0,0221 foizini tashkil etadi, ko’rinib turganidek, ichimlik suv masalasi dunyodagi eng og’ir muammolardan biri sifatida kun tartibida turibdi.

Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi O’zbekiston uchun ham katta tashvish tug’dirmoqda.

Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. “Sug’oriladigan hududlarda suv tabiatning bebaho in’omidir. Butun hayot suv bilan bog’liq. Zotan suv tugagan joyda hayot ham tugaydi. Shunday bo’lsada Markaziy Osiyoda suv zahiralari juda cheklangan.

Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora yomonlashib borishiga mintaqamizda 60-yillardan boshlab yangi yerlarning keng ko’lamda o’zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining rivojlantirilishi, kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o’zining salbiy ta’sirini o’tkazdi.

O’zbekiston hududini kesib o’tuvchi eng katta suv artereyalari bo’lmish Sirdaryo va Amudaryo hamda ularning irmoqlari O’zbekistondan tashqarida boshlanadi.

O’rta Osiyodagi muzliklarning asosiy qismi O’zbekiston hududidan tashqarida joylashgan. O’zbekistondagi daryolarga suv beruvchi muzliklarda sifatli tabiiy suvning katta zahirasi mavjud. Daryolarning to’linsuv davri suv manbaining turi va suv yig’ish havzasining balandligiga qarab bahor yoki yozda kichikroq daryolarda 1-2 oy, yirik daryolarda 3-4 oy muddatda davom etadi. Bu davrda daryolarda yillik suv hajmining 70-95% oqib o’tadi. Ba’zi yillari daryolar yom’gir suvi hisobiga bo’ladi.

Suv sanoat va kommunal xo’jaliklardan chiqqan oqava suvlar, neft, radiaktiv moddalar va boshqalar bilan ifloslanadi.

Rivojlangan davlatlarning sanoatida ishlatiladigan toza suvlar kommunal maishiy xo’jaliklarga sarflanadigan suvlardan bir necha barobar ko’pdir. Chiqindi suvlar insonni ichimlik suv bilan ta’minlashda yaroqsiz hisoblanadi.

Chunki zaharli moddalar bilan to’yingan suv inson salomatligiga salbiy ta’sir etadi. Turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Keyingi vaqtda shifokorlar poliomielit, sariq va sil kasalliklar mikroblarining suv orqali tarqalishini aniqladilar.

Kimyo sanoatida sintetik yo’l bilan ishlab chiqariladigan bo’yoq, portlovchi modda va turli xil dori-darmon kauchuk sun’iy tola va boshqalar toza suvni ko’p miqdorda talab qiladi. Oqibatda bunday ishlab chiqarish manbalaridan chiqqan iflos suvlar tarkibida tabiatda uchramaydigan zararli moddalr ham uchraydi.

Suv shaxtalarda ko’mir olishda ham ishlatiladi. Ko’mir qatlamlari oralig’idagi tog’ jinslarining tarkibiga qarab suv turli moddalarga to’yinadi. Ba’zan shaxtalar gurunt suvidan to’lib qoladi. Natijada ish jarayoniga katta zarar yetkazadi. Bunday hollarda shaxtalardagi iflos suvlar kuchli nasoslar yordamida turli suv havzalariga chiqarib tashlanadi.

Qora va rangli metallurgiya, kimyo, qog’oz, neftni qayta ishlash, tog’-kon sanoati chiqindilari va qishloq xo’jaligi sababli yer yuzasidagi suvlar ifloslanmoqda.

Neft sanoati tarmoqlaridan neftni olish tashish va uni qayta ishlash va suv havzalarining ifloslanishida asosiy sababchilaridan biridir. Suv ostidan neftni olishda achinarli hodisalar ro’y bermoqda. Masalan, Santo Barbaradagi birinchi neft qudug’i 10 sutkada 900 tonna neft yo’qotgan. Bir qancha neft tankerlari halokatga uchrab okeanga ming- ming tonna neft to’kgan. Natijada necha ming tonna suv yuzasi yupqa neft pardasi bilan qoplangan.

Bir litr neft 200 litr suvni ifloslaydi. Yoki bir tomchi neft 1- 1,5 kvadrat metr kub suv yuzasini yupqa pardasi bilan qoplaydi. Natijada baliqlar va boshqa dengiz hayvonlari, suv qushlari hayotini xavfga soladi. Sanoat obyektlari atroflariga chiqarib tashlangan issiq oqava suvlar mazkur joydagi fauna va flora hayotiga zararli ta’sir qiladi.

Issiqlik va atom elektr stansiyalarining sovitish uchun ishlatiladigan iliq suvlardan foydalansa bo’ladi. Masalan, Angliyada Xatterson atom elektr stansiyasidan chiqqan iliq suv ulkan suv havzasiga oqizib quyilgan va u yerda turli xil baliqlar boqilgan bu baliqlar o’zini yaxshi his qilib ochiq dengizga qaraganda ikki baravar tez yetilgan.

Insoniyat jamiyati taraqqiyoti jarayonida tabiiy suv tarkibini o’zgartirdi va tezlik bilan o’zgartirmoqda. Shuning uchun suvni muhofaza qilishda, iflos suvlarni tozalashdagi muhandislik usullarini yanada takomillashtirish lozim.

Suv Quyosh radiatsiyasi va iflos suvga toza suv kelib qo’yilishi natijasida qaytadan tozalanishi mumkin. Turli bakteriya, zamburug’ va suvo’tlar suvning qayta tozalanishida faol agentlardan hisoblanadi. Lekin suv turli iflos moddalarga haddan tashqari to’yingan bo’lsa u holda uni tozalash uchun turli tgexnologik usullardan foydalanish kerak.

Keyingi paytlarda suvni ko’p sarflaydigan sanoat tarmoqlari joylashgan sex va zavodlarda chiqindi suvlarni tozalaydigan uskunalar qurilmoqda.

Sanoat va qishloq xo’jaliklaridan chiqqan iflos suvlarni zararsizlantirib yana qaytadan ishlatish mumkin. Masalan, hozirgi zamon neftni qayta ishlash va metallurgiya zavodlari va sexlarida ishlatilgan suvning 97% i qaytadan ishlatilmoqda.

Zavod va fabrikalardan chiqqan tashlandiq suvlardan qimmatbaho moddalarni ajratib olish va suvni qaytadan ishlatish xo’jalik uchun katta iqtisodiy samara bermoqda.

O’rmon, texnika sanoatiga tegishli zavodlar chiqindilaridan nitrobenzol, anilin bo’yoq zavodlari chiqindilaridan brom va anilin, koks, kimyo zavodlari tashlandiqlaridan turli fenollar va kimyo zavodining chiqindi suvlaridan esa sulfat kislotasini ajratib olish mumkin.

Yaqin kunlargacha bir tonna ruda eritib olish uchun 80 m³ suv sarflangan bo’lsa, hozirgi zamon texnikasi bilan qurollangan ba’zi sex va zavodlar shu miqdordagi rudaga 4 m³ suv ishlatmoqda. Biroq hamma zavod va kombinatlar hozirgi zamon texnikasi bilan to’la ta’minlangan emas. Metallurgiya zavodlarida suvni muhofaza etishda Xarkov “Giprostal” instituti ilmiy xodimlarining xizmati katta. Ular domna, marten va boshqa pechlarni sovitishda suv o’rniga havodan foydalanishni taklif etishdi.

Hozirgi kunda mamlakatimizning bir qancha sanoat korxonalaridan ko’plab iflos chiqindi suvlar chiqmoqda. Xo’jalik maishiy obyektlardan chiqan iflos suv ilgarigiga qaraganda endilikda 4 marta ko’p.

Iflos suvlarni tozalashda asosan uch usuldan mexanik, kimyoviy, biologik usullardan foydalanilmoqda.

Iflos suvlarni mexanik usul bilan tozalaganda maxsus qurilmalar yordamida suvga qo’shilgan og’ir zarralar, suv yuzasidagi moy-yog’, neft va boshqa moddalar ushlab qolinadi.

Iflos suvlarni kimyoviy usul bilan tozlashda turli reagentlardan foydalaniladi. Reagentlar ba’zi birikmalar bilan reaksiyaga kirishsa, boshqalari esa zararsizlantirib turadi.

Iflos suvlarni biologik usulda sun’iy sharoitda tozalash mumkin, bundan tashqari mikrobiologik, biokimyoviy jarayonda tozalash anchagina ahamiyatga ega. Tabiatda suvni biologik usul bilan tozalashda daryo trassalari va tekis maydonlardan foydalaniladi. Chunki iflos suv tuproq orqali o’tganda zararli moddalar tuproq qatlamida qoladi. Suvni tuproqlarda tozalashda kichik suv omborlaridan ham foydalaniladi. Bu holda bir necha ming suv havzasi bir-biri bilan tutashgan bo’lishi kerak. Chunki tinigan iflos suv bir havzadan ikkinchi bir havzaga o’tganda tozlanib o’tadi.

Iflos suvni biologik usulda sun’iy sharoitda tozalash uchun maydonchalarga maxsus qurilmalar quriladi. Yirik va o’rta kattalikdagi materiallar ustida turli qalinlikda aerob mikroorganizmli biologik plyonka qoplanadi va iflos suv shu materillardan o’tkaziladi. Natijada biofiltr suvdagi turli zararli moddalarni olib qoladi va suvni toza holda chiqaradi.

Suvni iflos chiqindilardan holi etish va yana inson xizmatiga bo’ysundirish uchun yana o’nlab usullar ishlab chiqildi. Har bir tozalash usulini amalda qo’llash uchun joyning tabiiy sharoitini ilmiy asosda juda yaxshi o’rganish kerak.

Shundagina qo’llaniladigan usul xo’jaligimiz uchun katta foyda keltiradi. Buni biz misol tariqasida Uchquduq shahrida qurilgan va ishga tushirilgan “Biologik tozalash stansiyasi”ning 1-navbatida ko’rsatib o’tamiz: Bu stansiya 1 yilda 1,5 million kub metr oqava suvni tozalaydi va shuning 1,3 million kub metri shahar yashil bog’larini sug’orish uchun sarflanadi.

Shunday qilib, iflos suvlarni tozalash va toza suvlarni muhofaza qilish dolzarb muammolardan biri bo’lib qoldi va bu sohada mamlkatimizda anchagina ishlar amalga oshirildi, ammo hali qilinishi kerak bo’lgan ishlar juda ko’p.

O’zbekiston Respublikasida 1993-yil 6-mayda qabul qilingan “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida” gi Qonunning 4-moddasida O’zbekiston Respublikasining yagona suv fondi:

• 
  Daryolar, ko’llar, suv omborlari, boshqa yer usti suv havzalari va suv manbalari, kanal va hovuzlarning suvlaridan;
  
• 
  Yer osti suvlari va muzliklardan iboratdir;
  
• 
  Davlatlararo daryolar Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon daryosi, Orol dengizi va boshqa suvlardan foydalanish huquqi davlatlararo bitimlarda belgilab beriladi;
  Orol dengizi - Oʻrta Osiyodagi eng katta berk shoʻr koʻl. Maʼmuriy jihatdan Orol dengizining yarmidan koʻproq jan.-gʻarbiy qismi Oʻzbekiston (Qoraqalpogʻiston), shim.-sharqiy qismi Qozogʻiston hududida joylashgan.
  
  

Suv qishloq xo’jaligi va sanoat ishlab chiqarishidagi barcha jarayonlarning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. Suv Yer yuzida eng ko’p tarqalgan modda bo’lsa-da, ularning 98% zahirasini dengizlarning sho’r suvlari tashkil etadi. Umumiy chuchuk suvning atigi 0,1 foizidan foydalanish imkoni bor, xolos. Shuning uchun ham suvdan foydalanishni davlat tomonidan nazorat qilinishi maqsadga muvofiqdair.

Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, dehqon xo’jaliklari va fuqarolar suv to’g’risidagi qonunlarni buzish natijasida yetkazilgan zararlarni qonunlarda belgilangan miqdorda va tartibda qoplashlari shart. Korxonalar, tashkilotlar va muassasalar zarar xarajatlarni to’lashida aybdor bo’lgan mansabdor shaxslar va boshqa xodimlar belgilangan tartibda moddiy javobgar bo’ladilar (117-118-moddalar).

“Ma’muriy javobgarlik to’g’risida” gi Kodeksning 74-moddasiga ko’ra suvdan xo’jasizlarcha foydalanish, gidrotexnika ishlarini o’zboshimchalik bilan bajarish, suvdan foydalanish limitlari va rejalarini buzgan holda suv olish, shuningdek, loyihada nazarda tutilgan baliqlarni muhofaza qilish inshootlari va qurilmalari bo’lmagan ustki suv manbalaridan suv olishni amalga oshirish fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan bir qismidan bir baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

Xuddi shunday huquqbuzarliklar ma’muriy jazo chorasi qo’llanilgandan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa, fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

Suv obyektlaridan olinadigan va ularga qo’yiladigan suv miqdorining dastlabki hisobini yuritish va oqib kelib qo’shilayotgan suvlar sifatini aniqlash qoidalarini buzish, shuningdek, davlat suv kadastri yuritishning belgilangan tartibini buzish mansabdor shaxslarga eng ka mish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

Xuddi shunday huquqbuzarlik ma’muriy jazo chorasi qo’llanilganidan keyin bir yil davomida takror sodir etilgan bo’lsa, –mansabdor shaxslarga ng kam ish haqining uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi (Qonunning 75-moddasi).

“Ma’muriy javobgarlik to’g’risida” gi Kodeksning 76-moddasiga muvofiq suv xo’jaligi inshootlari va qurilmalarini shikastlantirish, – eng kam ish haqining uchdan bir qismidan bir baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi.

Suv xo’jaligi inshootlari va qurilmalaridan foydalanish qoidalarini buzish mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo’ladi. Suv va suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish og’ir oqibatlarga sabab bo’lsa jinoyat hisoblanadi. Shuning uchun “Jinoyat kodeksi” ning 203-moddasiga ko’ra eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.

Mamlakatimiz suv fondi O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Suv va suvdan foydalanish to’g’risida”gi Qonuni “Yer kodeksi” bilan tartibga solinadi.

Bugungi kunda suv ta’minotining asosiy va an’anaviy manbalari hisoblangan daryolar, ko’llar, Shimoliy qutb muzliklari, dengizlar, suv omborlari mutassil ifloslanmoqda. Insoniyatning eng katta oziq-ovqat manbaalaridan biri hisoblangan jahon okeanlari ham hozirgi vaqtda inson sivilizatsiyasi qurboniga aylanmoqda. Har yili jahon okeanlariga millionlab tonnagacha neft va neft mahsulotlari, sanoat va mishiy chiqindilar kelib tushmoqda.

Halokatga uchrab suvda cho’kib ketgan va ketayotgan samolyotlar, “Mir” deb atalgan kosmik kemalar, shuningdek,atom bombalari, har xil zahri qotillar bilan limmo-lim bo’lgan harbiy kemalarning dengizlar va okeanlar qa’riga nom-nishonsiz yo’q bo’lib ketishi suvni va havoni zaharlab, jonivorlarga qiron keltirmoqda.

Ilmiy texnikaviy taraqqiyot davriga nazar tashlasak, erishilgan yutuqlar bilan birga katta iqtisodiy, ekologik xatoliklarga yo’l qo’yilganini ham kuzatish mumkin. Ayniqsa, O’rta Osiyoda yoki o’zimizning Respublikamizda oqibatini o’ylamasdan yangi yerlarni o’zlashtirilishi hayotimizning asosi bo’lmish suvning isrof bo’lishiga va uning ifloslanishiga, yagona dengizimiz Orolning qurishiga olib keldi. Orol dengizining suvi qochgan qirg’oqlaridan ko’tarilayotgan chang-to’zonlar 400 km uzoqlikkacha yetib bormoqda va respublikamizning hosildor yerlariga zarar yetkazmoqda.

Prezidentimiz I.A.Karimov 2000-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) da bo’lib o’tgan ming yillik sammitning 55-sessiyasida Orol muammosini yana ilgari surdi va bunda Orolning muammoga aylangani e’tirof etildi.

Yer bizning boyligimiz va u yillar davomida e’zozu hurmatga loyiq bo’lib kelgan. Kishilar dehqonchilikni o’rgangan dastlabki kunlardanoq, yerga munosabat ijobiy bolib kelgan. Fan, ishlab chiqarishning rivojlanishi, yangi mahsulot turlarining ko’payishi va kishilar ehtiyoj turlarining o’zgarishi yer usti boyliklaridan foydalanish bilan qanoatlantirilmadi.

Endi ular yerning ostidagi boyliklarni ham olishga, ulardan xalq iste’moli uchun zarur mahsulotlar ishlab chiqarishga bilim va imkoniyatlarini sarfladilar, natijada yer ostida ham qator boyliklar mavjudligi aniqlandi.Inson ularni hammasini olishni, hammasini o’ziniki qilishga tabiatdan “ruxsat” so’ramay harakat qildi.

Insoniyat har yili yer ostidan 600 milliard tonnadan ortiq tog’ jinslarini qazib oladi. Mutaxassislarning taxminiy hisob-kitoblariga ko’ra olingan xom ashyo qayta ishlanganda uning umumiy massasining 98% i chiqindiga chiqar ekan va atigi 2% i ijtimoiy talablarni qondirish uchun ishlatilar ekan.

Qadim zamonlarda kishilar yer yuzasiga va yer osti boyliklariga yaxshiroq ta’sir ko’rsata olmaganlar. Sanoat ishlab chiqarishi o’sishi bilan ahvol keskin o’zgardi. Oxirgi yillarda fan-texnikaning jadal rivojlanishi bilan kishilarning xo’jalik-texnik ehtiyojlari va texnika qudrati tabiiy jarayonlarga katta ta’sir etib, yer qiyofasini jiddiy o’zgartirib yubormoqda. Shuning uchun ham biosfera bilan birga kishi aqli va qudrati ila yaratilgan texnika kirib borayotgan sfera texnosfera vujudga keldi. Bu sferaning paydo bo’lishida mineral resurslar katta rol o’ynaydi. Mineral resurslardan foydalanishning asosiy xususiyatlariga to’xtalib o’tamiz. Yer osti boyliklari deganda, yerning ichki qismida bo’lgan asosiy mineral resurslar tushuniladi.

Yer yuzasida joylashgan mineral resurslar qum, shag’al, ba’zi bir tuzlar va boshqalar ham bor.

Fan-texnika taraqqiyoti davrida yer osti boyliklaridan foydalanishda uch xususiyat mavjud:

• 
  ishlab chiqarishning tez sur’atlar bilan rivojlanishi nihoyatda ko’p miqdorda mineral resurslarni talab etadi: hozirgi paytda mineral resurslardan foydalanishning hajmi dunyo bo’yicha har o’n besh yilda ikki marta oshmoqda;
  
• 
  sanoat va qishloq xo’jaligida foydali qazilmalarining yangi-yangi turlaridan foydalanilmoqda va ayni vaqtda ular oldiga butunlay yangi talablar qo’yilmoqda;
  
• 
  geologiya va tog’ ishlarida yer osti boyliklarining joylashishidagi qonuniyatlarni topish va ilmiy tahlil qilish gurkirab avj olmoqda;
  

• 
  zaruriy xom ashyo zahirasini yaratish uchun qazib olish sur’atidan ko’ra geologik kuzatuv oldinda borishi;
  Geologiya (geo... va ...logiya) - Yer poʻsti va Yerning tuzilishi, tarkibi, harakatlari va rivojlanish tarixi haqidagi fanlar majmui. G.ning dastlabki davri uzoq oʻtmishdan boshlanib togʻ jinslari, minerallar, rudalar haqidagi maʼlumotlar bilan bogʻliq. G.
  
  
• 
  konlardan barcha foydali komponentlarni to’liq va kompleks ajratib olish;
  
• 
  ishlab chiqarishda ulardan tejamli va chiqitsiz foydalanish;
  
• 
  buyumlar iste’moldan chiqqandan so’ng materiallardan ikkinchi marta foydalanish;
  
• 
  yer osti boyliklaridan foydalanish ishlarining zararli ta’siriga barham berish;
  
• 
  foydalanish davomida tarqalgan mineral moddalarning sun’iy to’planish masalalarini hal etish;
  
• 
  tabiiy va sun’iy buyumlar, noyob mineral birikmalar qidirib topish;
  

Tiklanmaydigan tabiiy resurslarni muhofaza qilish ham asosan ana shularni taqozo etadi. Mamlakatimizda mineral xom ashyoning ba’zi bir turlaridan takror foydalanish yaxshi yo’lga qo’yilgan, bu jarayonni yer osti boyliklari qazib chiqarilgan hamma yerda qoladigan chiqindilar bilan ham yo’lga qo’yilsa iqtisodiy jihatdan ham, ekologik jihatdan ham samaradorlikka erishilar edi.

Mineral xom ashyoning ko’p ishlatilish, asosan, Yer shari aholisi sonining o’sishi va ularning xilma-xil ehtiyojlarining ortib borishi bilan bog’liq. Mineral resurslar har qanday mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotining asosi hisoblanadi. Foydali qazilma konlari bor mamlakatda rivojlanish ham bo’ladi.

Shu nuqtai nazardan yer osti boyliklarini muhofaza qilish ham davlat ahamiyatiga va bu qonun bilan mustahkamlanadi.

Tuproq go’yo tirik organizm. Uning ichida turli murakkab jarayonlar kechadi. Tuproqni yaxshi holatda tutib turish uchun uning barcha tashkil etuvchilarining almashinish jarayonlari tabiatini bilish zarur. Tuproqning sirtqi qatlamlarida turli xil organizmlarning ko’plab qoldiqlari mavjud. Ularning chirishi oqibatida gumus hosil bo’ladi. Gumus miqdori esa tuproqning hosildorligini belgilab beradi.O’simliklar tuproqdan zaruriy mineral moddalarni oladi. O’simliklar so’lib, chirigandan so’ng olingan elementlar yana tuproqqa qaytadi. Tuproqdagi organizmlar barcha organik qoldiqlarni qayta ishlaydi. Shunday qilib, tabiiy sharoitlarda tuproqda modda almashinuvi doimiy sodir bo’lib turadi. Sun’iy agrosenozlarda bunday aylanish buziladi. Chunki qishloq xo’jaligi mahsulotining katta qismi yig’ishtirib olinadi va ular ehtiyojlar uchun foydalaniladi. Demak, mahsulotning olingan o’sha qismi tuproqdagi aylanish jarayonida qayta ishtirok etmaydi va oqibatda uning hosildorligi kamayadi. Sun’iy agrosenozlardagi tuproqning hosildorligini oshirish uchun inson unga organik va mineral o’g’itlar soladi. Normal tabiiy sharoitlarda tuproqda kechadigan barcha jarayonlar muvozanatda bo’ladi. Ammo bu muvozanatni ko’pincha inson aralashuvi buzadi. Uning xo’jalik faoliyati rivojlanishi natijasida tuproq ifloslanadi, uning tarkibi o’zgaradi va hatto butunlay yaroqsiz bo’lib qoladi.

O’rmon va o’tloqzorlarning yo’qotilishi, agrotexnika qoidalariga amal qilinmasdan yerni ketma-ket haydash tuproq eroziyasi yuzaga kelishiga, hosildor qatlamning suv oqimlari tufayli yuvilib ketishiga yoki shamoldan ishdan chiqishiga sabab bo’ladi. Tuproq eroziyasining bir necha turi mavjud (chizma). Hosildor tuproq qayta tiklanadigan resurs hisoblanadi. Ammo uning qayta tiklanishi uchun juda uzoq vaqt, yuzlab va hatto minglab yillar kerak bo’ladi. Yer yuzida har yili milliard tonnalab hosildor tuproqlar yo’qotiladi.

Shuning uchun eroziya hozirgi vaqtda butun dunyo miqyosidagi balo hisoblanadi. Insonning ishlab chiqarish faoliyati kuchayishi oqibatida tuproq qatlami jadal ravishda ifloslanmoqda. Metallar va ularning birikmalari, radoiaktiv elementlar, shuningdek, qishloq xo’jaligida qo’llaniladigan o’g’itlar va kimyoviy vositalar tuproqni asosiy ifloslantiruvchilar hisoblanadi.

Hozirgi zamon ekologik muammolari kishilik jamiatining barqaror rivojlanishiga to’siq bo’lmoqda. Tabiiy tuzilmalarning tobora tanazzulga uchrashi biosferaning buzulishiga, uning yaxlitligi va atrof-muhit sifatini ta’minlab turish qobiliyatini yo’qotishga olib kelmoqda.

O’zbekiston Respublikasi mintaqaviy ekologik xavfsizlikni ta’minlashga hal qiluvchi o’ringa ega. O’zining tabiiy resurslari, intellektual va iqtisodiy imkoniyatlar ko’lami bilan global va mintaqaviy muammolarni hal etishda uning o’rni beqiyosdir. Respublikamizda ozon qatlamini yemiruvchi moddalardan foydalanishni to’xtatish bo’yicha Milliy dasturning ishlab chiqilishi, mamlakatning ekologik barqaror rivojlanish modeliga o’tish Milliy strategiyasi, cho’lga aylanib borish bilan kurashish bo’yicha harakatlar Milliy dasturi, bug’xona gazlar emissiyasini kamaytirish bo’yicha Milliy strategiya, muhofaza etiladigan tabiiy hududlarni rivojlantirish va joylashtirish bosh sxemasi, ekologik ta’lim davlat standarti va ekologik ta’lim dasturi ishlab chiqilishi va tadbiq etilishi bu soha muammolarini hal etishda huquqiy baza yaratdi.

O’zbekiston ekologik muammolarini yechish yo’llaridan biri bu chiqindilarni atrof muhitga ta’sirini kamaytirish hisoblanadi. Energetika, rangli va qora metalluriya, kimyo sanoati, qurulish sanoati va qishloq xo’jalik ob’ektlarida hosil bo’ladigan chiqindilar atrof-muhitni ifloslovchi asosiy manbalar hisoblanadilar.

Sanaot korxonalari chiqarayotgan zaharli kimyoviy gazlar tarkibiga qarab bir necha xil bo’lishi mumkin. Sanoat chiqindi gazlarni tarkibidagi zararli qo’shimchalar ikki guruhga bo’linadi:

• 
  mayda zarrachalar (aerozollar), changlar, tutun va tuman;
  
• 
  gaz va bug’ holidagi birikmalar;
  

Organik tavsifga ega bo’lgan changlarga ko’mir, torf, slanes, pista ko’mir va qurum kiradi Sanoat chiqindi gazlaridagi tumanlar asosan sulfat hamda fosfat kislotalardan iborat.

Ikkinchi guruhga gaz hamda bug’ holidagi qo’shimchlar birmuncha ko’p bo’lib, ularga asosan kislotalar, kolloidlar va kolloidli hosilalar hamda gaz holatidagi oksidlar aldegidlar, ketonlar, spirtlar, uglevodorodlar, aminlar, piridinlar kiradi.

Sanoat chiqindi gazlari tarkibidagi zararli birkmalar odam, o’simlik hamda hayvonlar uchun zararligidan tashqari, bu chiqindilarning iqtisodiy ziyoni ham bor.

Chunki bu chiqindi gazlar bilan birgalikda to’planib bo’lmaydigan holatdagi ko’p foydali birkmalar organik erituvchilar, metallar, oltingugurt oksidlari havoga chiqarib yuboriladi. Masalan, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda havoga chiqarib yuborilayotgan oltingugurt miqdori shu mamlakatda sulfat kislota ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan oltingugurt miqdoridan ko’p.

Bundan tashqari, havo tarkibida turli kimyoviy moddalar bo’lganda metallar tez zanglaydi masalan, sanoat rayonlarida po’lat qishloq yerlariga qaraganda 3-4 marta tez zanglaydi.

Atmosfera havosini sanoatning zararli chiqindilaridan muhofaza qilishning muhim choralari, yangi ishlab chiqarish jarayonlarini ratsional tashkil etish hamda mavjudlarini takomillashtirish yo’li bilan zararli birikmalar bo’lishiga yo’l qo’ymayslik yoki alohida jarayonlarda siklik sxemalarni qo’llash hamda xom ashyo va chiqindilardan kompleks foydalnib, yangi ishlab chiqarishlarni tashkil etishdan iborat.

Masalan, rangli metallurgiya zavodlaridan havoga chiqarib yuboriladigan SO₂ sulfat kislota olish uchun ishlatilsa, havo ifloslanishdan muhofaza qilingan bo’ladi va shu bilan birga ishlab chiqarilyotgan sulfat kislotaning tannarxi kimyoviy zavodlarda boshqa usullar bilan ishlab chiqariladigan sulfat kislotaga nisbatan 30% ga kamayadi.

Atmosferaga gaz chiqarmay ishlaydigan siklik jarayonga misol: ammiakning sintezidir. Texnika va texnologiyaning hozirgi holatida zaharli birikmalarni havoga sira chiqarmaslik imkoniyatlari deyarli yo’q. Shuning uchun ham havoni bunday birikmalardan muhofaza qilishning eng oson imkoniyati, turli gaz tozalovchi inshootlardan foydalanishdan iborat. Bunday inshootlarning asosiy vazifasi chiqindi gazlar tarkibidagi zaharli birkmalar konsentratsiyasini sanitariya me’yorlari bo’yicha yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan konsentratsiyagacha kamaytirishdir.

Bu ishni gaz tozalagichlar yordamida bajarishning iloji yo’q, u holda chiqindi gazlar tarkibidagi zararli birkmalar konsentratsiyasini ko’p marta suyultirish yo’li bilan bir necha barobar kamaytiriladi yoki juda baland gaz trubalari orqali atmosferaning yuqori qavatlariga chiqarib yuboriladi.

Chiqindi gaz tarkibidagi zararli birikmalarning tavsifiga qarab, ularni tozalash usullari uch turga bo’linadi:

• 
  suyuqliklar yordamida absorbsiyalash;
  
• 
  qattiq yutuvchlar yordamida adsorbsiyalash;
  
• 
  katalitik tozalash;
  

Bu usul sanoat miqyosida chiqindi gazlardan uglerod oksidlari, azot oksidlari, xlor, oltingugurt (II) oksid, vodorod sulfid va boshqa oltingugurtli birikmalar, kislota bug’lari, sianli birikmalar va turli zaharli birikmalar (fenol, formaldegid, ftor angidrid)ni tutib qolish uchun keng qo’llanilmoqda.

Adsorbsion tozalash usuli uzluksiz siklik jarayondan iboratdir, chunki bu uslda qo’llanilayotgan suyuyqliklar ma’lum vaqtdan so’ng regeneratsiya qilinib yana qaytadan tozalash uchun qo’llaniladi. Sanoatda absorbsion reaktorlar sifatida to’ldiruvchilar bilan to’ldirilgan minoralar, tarelkali yoki polkali reaktorlar ko’proq qo’llaniladi.

Gazlar asosan, davriy holda ishlaydigan tokchali reaktorlarda adsorbsiyalanadi. Bu tokchalarga adsorbentlar joylashtirlib, reaktorning ustki qismidan 0,05-0,03 tezlikda tozalanuvchi gaz oqimi beriladi. Ma’lum vaqtdan so’ng adsorbent to’yinib, o’z faolligini yo’qotadi. Bu holda jarayon to’xtatilib adsorbent qizdirish, o’ta to’yingan bug’ berish, havo yoki inert gaz bilan puflash orqali regeneratsiya qilinadi. Adsorbsion usulning asosiy kamchiligi uning davriy jarayonda ishlashi hamda bu usulda qo’llaniladigan adsorbentlarning qimmatligidir. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda uzluksiz ravishda ishlaydigan adsorbsion usullar joriy etish ustida ko’p ishlar qilinmoqda.

Gazlarni katalitik tozalash katalitik reaksiyalarga asoslangan bo’lib, bunda gaz tarkibidagi barcha zararli birikmalar boshqa zararsiz birikmalarga almashtirib olinadi. Bu maqsadlarga asoslangan qattiq holatdagi geterogen katalizatorlar ishlatilib, tozalsh yuqori darajada bajariladi.

Katalitik tozalah usulining o’ziga xos kamchiligi shundan iboratki, tozalash vaqtida hosil bo’ladigan yangi birikmalarni ajratib olish uchun qo’shimcha tozalagich bosqichlar zarur, bu esa usulning iqtisodiy samaradorligini ma’lum darajada pasaytiradi. Umuman yuqorida ko’rib chiqilgan usullarning hammasi juda katta mablag’ talab etadi. Tozalash darajasi qancha yuqori bo’lsa, usullarda qo’llaniladigan jihozlar ham shunchalik ko’p va murakkab bo’ladi.

Masalan, nitrat kislota ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan azot oksidlarining miqdorini suvli adsorbsion 0,25 dan 0,05% ga tushurish uchun yoki adsorbsiyani 99,5% ga oshirish uchun qo’llanilayotgan absorberlarning balandligini ikki marta oshirish kerak.

NO ning havoda bo’lishi mumkin bo’ladigan konsentratsiya esa, 0,1 , shuning uchun bu konsentratsiyaga tushurish uchun iloji boricha samarali usullardan foydalanish, ya’ni azot oksidlarining konsentratsiyasini 0,0001% ga tushuradigan katalitik usulni qo’llash mumkin.

Bu 0,001 hajm sanitariya me’yorlari bo’yicha yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan konsentratsiyadir. Lekin, katalitik tozalash usulining qo’llanilishi ishlab chiqarilayotgan HNO₃ ning tannarxini 10-12% ga oshiradi.

Yuqorida ko’rib o’tilgan usullar hamda ularning texnik iqtisodiy ko’rsatkichlarini taqqoslash uchun gaz aralashmasidan H₂S ajratib olish jarayonini ko’rib chiqamiz.

Shu zaharli H₂S ni ajratib olish uchun absorbsion va adsorbsion va katalitik usullarni qo’llab ko’ramiz. Absorbsion usulda tozalovchilar sifatida etanolamin eritmalari, mishyakning sodali eritmasi, ishqoriy metallarning korbonatlari, ammiak, kalsiy gidroksid suspenziyasi va shunga o’xshash reagentlar qo’llaniladi. Barcha reagentlarni qo’llagan holda ham H₂S shu eritmaga o’tib qoladi. Hosil bo’lgan shimuvchi eritma suv havzalarini zaharlamasligi uchun bu eritma regeneratsiya qilinadi. Barcha abosrbsion tozalovchi minoralar past haroratda yoki yuqori bosim ostida ishlaydi.

Regeneratsiya natijasida H2S va Na₂SO₃ larni sof holda ajratib olinib amaliy maqsadlar uchun ishlatish mumkin. Mishyakning sodali eritmasi bilan ishalydigan tozalagich qurilmalarning prinsipial sxemasi 1-rasmda ko’rstailgan.