Bunday o‘t o'chirgichlar suyuq holatdagi karbon ikki oksidi bilan 7.106 Pa
bosim ostida to‘ldiriladi. Bunday o‘t o‘chirgichlami
ishlatish jarayonida suyuq
holatdagi karbon ikki oksidi diifuzor orqali cliiqayotib, gaz holatiga aylanadi va
uning hajmi suyuq holatdagiga nisbatan 500 baravargacha ortib ketadi. Karbon
ikki oksidining tez bug'lanishi oqibatida harorati - 79°C ga teng bo‘lgan
oppoq qoi’simon moddaga aylanishi sababli yonuvciii manba haroratining faol
pasayishiga olib keladi. Otilib chiqayottan qorsimon oqimning uzatiüsh masofasi
2 - 3,5 m ga yetadi va uzatilish muddati 30 - 40 soniyam tashkil etadi. Gazli
o‘t o‘chirgichlar hamma turdagi yonuvchi mahsulotiami hamda 1000 V gacha
bo‘lgan elektr toki ta’siridagi elektr dastgohlarda sodir boMgan yong‘inlami
o‘chirisii uchun moijallangan. Birinchi o‘t o‘chirgich vositalari ichida eng ko‘p
ishlatiladigan vosita, bu qo‘lda ishlatiiadigan o‘t o‘chiigichiardir. Yong‘inning
dastlabki davrida bunday o‘t o‘chiigich vositalarining ahamiyati juda katta.
Birinchi o‘t o‘chirgich vositalarini o‘z joyida tezkorlik bilan ishlata bilish har
bir iuqaroriing burchidir.
Qo‘lda ishlatiladigan birinchi o‘t o ‘chirgich vositalari kimyoviy
ko‘pikli, gazli va kukunli turlarga bo'iinadi
va ulaming o girligi
20
kg dan oshmasligi kerak.
0
‘t o‘chiruvchi vosita sifatida karbon ikki
d)
10-rasm. Ko‘pikli o‘t o'chirgichlan
1 - o‘t
0
‘chirgich korpusi; 2 - javhar solinadigan shisha idish; 3 - korpusning
yon dastagi; 4 - qopqoqni ochuvchi shtok; 5 - sifon naychasi; 6 - karbon javhari
solingan yuqori bosimli balloa; 7 - dastalc; 8
- purkagich; 9 - ko‘pikni yoyib
uzatuvchi sim to‘rli karnaycha (rastrub)
210
oksidi (suyuq holatda), tarkibida brom aralashgan aerozollar va kukunlar
ishlatiladi. Bugungi kimda xalq xo‘jaligida keng qo‘llaniladigan birinchi o ‘t
o‘chirgichlardan kimyoviy ko‘pikIi OXP-10 va havoli ko‘pikda ishlaydigan
OVP-10 va OVP-5(3) rusumli vositalar hisoblanadi (10-rasm). OXP-10
o‘t o ‘chirgichni ko‘pik hosil qiluvchi mahsulot (400 g natxiy bikarbonat
va 50 g solodok ekstrakti aralashmasi) bilan to‘ldirishda, ishqor moddasi
30°C gacha isitilgan 7,5 litr hajmdagi suvda eritilib, sovugandan keyin o‘t
o‘chirgichning temir korpusiga quyiladi. Javhar qismiga esa, oltingugurt
javhari va temir
oksidi aralashmasi, harorati 80-100°C gacha qaynatilgan
450 ml hajmdagi suvda eritiladi. Eritma 18°C gacha sovutilgandan so‘ng
maxsus polietilen yoki shisha stakanga quyilib, o‘t o‘chirgich korpusining
qopqog‘iga burab o‘matiladi. Bunda yo‘t o'chirgichlarni ishlatish tartibi
va muddati quyidagicha: ishga tushirish dastagi (
2
) ni 180 gradusga
aylantiriladi, bu holda prujina (4) qisiladi va shtok (3) yordamida klapan
(5) yuqoriga ko‘tariladi; shundan keyin purkagich qopqog'i burab olinadi
va chap qo‘l bilan ko‘tarish dastasi (l)dan ushlab uni yerdan uzib
ko‘tariladi va ikkinchi qo‘l bilan
ostki qismidan ushlagan holda, bir-ikki
marta chayqatilgandan so‘ng, boshini pastga engashtirgancha purkagichdan
uzluksiz chiqayotgan kimyoviy ko‘pik oqimini yong‘in o‘chog‘iga
yo‘naltiriladi. Uning ishlatilish vaqti 60-65 soniyadan oshmaydi, ko‘pikni
uzatish masofasi
8
m. Bu kabi o‘t o'chirgichlaming кофиз! 20 kgs/sm^
dan kam bo‘lmagan gidravlik bosim ostida sinovdan o‘tkaziladi. Ko'pikli
o‘t o‘chirgichlar suv bilan o'chirilishi mumkin bo‘lgan barcha qattiq
jism lar va ba’zi suyuqliklar, jumladan, benzin, kerosin (spirt, atseton,
uglerod (IV) sulfiddan tashqari) kabi yengil yonuvchi moddalar yonganda
o‘chirish uchun mo‘ljaliangan. Shunday rusumdagi bitta o‘t o ‘chirgich
bilan 0,75-1,0 m^ maydondagi yong‘inni o ‘chirish mumkin.
Shu bilan
bir qatorda OVP-10 rusumli havo-ko‘pikli o‘t o‘chirgich ham, OXP-10
o‘t o‘chirgichlari qollaniladigan yong‘inlami o ‘chirishda qo'llanilishi
mumkin. OVP-10 va OVP -5(3) rusumli have bilan mexanik ko‘pik
aralashmasida ishlaydigan o ‘t o‘chirgichlarda
6
% li ko‘pik hosil qiluvchi
PO-1 eritmasi zaryad sifatida to‘ldiriladi. Bu zaryadni haydab chiqarish
uchun ballon (
6
) da yuqori bosim ostida joylangan karbon javhari xizmat
qiladi.
0
‘t o‘chirgich havoli mexanik ko‘pikni hosil qilish uchun maxsus
qopqoqli sifon nay cha (9) bilan jihozlangan (18-rasm).
Bunday o‘t o‘chirgichlarni ishlatish uchun, dastlab dastak (3) ni 180
gradus, aylantiriladi. Bu holda shtok (4) stakan (2) dan ajraydi va o‘t
211
o‘chirgich korpusini 140 gradus ag‘darib, ko‘pik sachratuvchi teshikni
yonuvchi manbaga yo‘naltiriladi. Shunda stakandan oqib chiqqan karbon
javhari ko‘pik hosil qiluvchi eritma bilan qo‘shilib,
ishchi kamerada
bosim hosil qiladi. Bu bosim ta’sirida eritma sifon naychasi (5) orqali
purkagich (
8
) ga tushadi va u yerda eritmani havo bilan aralashuvi
natijasida havoli mexanik ko‘pik hosil bo ‘ladi, Kukimli o‘t o‘chirgich
OPS-10 (11-rasm) vositasining ish uslubi maxsus balonchadagi siqilgan
havo yordamida o‘t o‘chirgich korpusida joylashgan kukunni puflab
chiqarishga asoslangan. Bunday o‘t o‘chirgich vositalari ishqorli metallar
ishtirokida sodir bo‘lgan yong‘inlarai, shuningdek, avtomobil raotori
va elektr tarm og'iga ulangan dastgohlami o‘chirishda qo‘llaniladi
va bitta OPS-10 yordamida 0,25 m^ yuzadagi yong‘inni o‘chirish
mumkin. Uning ishlash muddati 45-80 soniyaga yetadi.
Bu toifadagi
o‘t o‘chirgichlarda ishlatiladigan kukun namunaiari natriy gidrokarbonat,
aluminiy va magniy moddalari aralashmasidan tarkib topgan bo‘lib,
olovni o'chirish uchun kukunni yonayotgan yuzaga purkash kifoya
qiladi. Kimyoviy ko‘pikli o‘t o‘chirgichlar, yong‘in kuchayadigan va
portlash xavfi mavjud bo'lgan joylardagi yonishlar hamda qimmatbaho
buyumlar, avtomashinalar, kutubxonalar, arxivlar va elektr dastgohlari
joylashgan muhitdagi yong‘inlardan iashqari,
yonuvchi qattiq va suyuq
mahsulotlaraing barcha turlarini o ‘chirish uchun m o‘ljaUangan. Chunki
ko‘pik tarkibida yemiruvchi xususiyatga ega bo‘lgan kislota va ishqor
moddalari bor, ular qimmatli buyumlami yaroqsiz holga keltirib qo‘yadi.
Bunday kukunli o‘t o‘chirgichlaming ishlash tartibi, ularning ichidagi
ballonchadan chiqayotgan siqilgan havo ta’sirida o‘tni o‘chiruvchi kukun
surilib, diffuzorga uzatib berishga asoslangan, diffuzor esa, o‘z navbatida,
kukunni purkab yuborishga xizmat qiladi.
