204
14-jadval
Yong‘inga qarshi to‘siqlarning o‘tga
chidamlilik xususiyatlari
To'siqlaming nomi
To'siq turlari
1
2
3
YongMnga qarshi devorlar
2,5
0,75
-
Tom yopg'ich plitalar
2,5
1,0
0,75
Eshiklar, derazalar, darvozalar, tutunga
qarshi qopqalar va h.o.
1,2
0,5
0,25
Pardevorlar
0,75
0,25
-
Tambur - shluzlardagi eshiklar
0,75
0,6
-
Devorlar
0,75
-
8-rasm. Binolarda yong‘inga qarshi devorlarning o‘matilishi:
1 - yonginga qarshi tashqi devor; 2 — yong‘inga qarshi ko‘nda!ang devor;
3 — yong‘inga qarshi bo‘y!ama devor
205
Y onginga qarshi devorlar shaxsiy poydevorga ega boiish i bilan bir
qatorda, bino balandligi bo'yicha uzluksiz davom etishi va tom yopgich
qurilma yonuvchi ashyo bilan qoplangan b o isa , uning sirtidan 60 sm ga
baland b o iish i va agar qiyin yonuvchi ashyolar bilan qoplangan bo isa,
30 sm ga ko'tarilgan b oiishi shart. Agar tom yopgich qurilma o ‘tda
yonmaydigan ashyolardan tarkib topgan boisagina, yonginga qarshi
devorlar tom sirtidan ko‘tarilmagan holda bajarilishi mumkin. Y onginga
qarshi devorlar y o n g in paytida ularga tayanib turgan tom yopgich va
boshqa qurilmalami qulab tushgan ch o g id a ham mustahkam tura olish
qobiliyatiga ega b o iish i kerak. Y onginga qarshi devorlarda eshik qo'yish
ayrim holatlarda ruxsat etiladi, ammo bu eshiklar albatta maxsus, yonginga
chidamli qilib tayyorlangan b o iad i va ularning o‘tga chidamlilik darajasi
kamida 1,2 soatga teng b oiish i shart. Bunday eshiklar metal karkasdan
tayyorlanib, ikkala tomonidan p o ia t tunuka bilan qopliinadi va orasi o'tda
yonmaydigan mineral paxta va boshqa issiqlik saqlagich ashyolar bilan
toidiriladi. Bular o ‘tda yonmaydigan eshiklar turiga kiradi. Y onginga
qarshi devorlarda zarurat boiganda ochilmaydigan derazalar qo‘yilishiga
ruxsat etiladi va ulaming o‘tga chidamlilik darajasi
1,2
soat dan kam
boim asligi lozim. Odatda, ular olovga chidamli b o ig an shisha bloklar
yoki shisha profilitlardan tayyorlanadi.
Y onginga qarshi tomyopgich plitalar deb, o‘tda yonmaydigan
ashyolardan tayyorlangan va tutun o ik azm ay digan, o‘tga chidamlilik
chegarasi 0,75 soatdan kam boim agan yaxlit qurilmalarga aytiladi.
Bunday qurilmalar y o n g in paytida binoning yuqori qavatidan xonalarga
tutun va yo nginning m e’yordagi vaqt davomida o‘tmasligini ta’minlash
maqsadida qoilaniladi. Odatda, bunday plitalar o‘tga chidamlilik dara
jasi I dan V gacha aniq b o ig an bino va inshootlarda o‘rnatiladi. Bu
toifadagi sanoat korxonalarining o'tga chidamlilik darajasi I va II
b o ig an yer osti qavatlarida, yonuvchi moddalar joylashgan xonalarda
yoki y o n g in xavfi mavjud b o ig an ishlab chiqarish jarayonlari kechadi-
gan xonalardagi tom yopgich qurilmalarning o‘tga chidamlilik chegarasi
1 soatdan kam boim asligi va o ‘tga chidamlilik darajasi III, IV va V
b o ig a n bino va inshootlarda esa 0,75 soatdan kam boim asligi shart.
Y onginga chidamli tom yopgich plitalar uch turga boiinadi: o ‘tga chi
damlilik darajasi 2,5 soatdan kam b o im a sa 1-turga, 1 soat boig an d a
2- turga va 0,75 soatga teng b o is a 3 turga kiradi. Ular yonmaydigan
ashyolardan tayyorlanadi va m e’yor talab etgan o‘tga chidamlilik mud-
206
dati davomida yong‘inning bino qavatlari bo‘yicha tarqalib ketmasligini
ta’miniash ucimn xizmat qiladi.
Yong‘inga qarshi tom yopgich plitalarda qoida bo‘yicha tuynuk
qo‘yilmaydi. Lekin tuynuk qo‘yish lozim bo'lsa, ular yong‘inda yonmay
digan qopqoqlar yoki maxsus klapanlar bilan himoyalanadi. Bunday toi
fadagi tom yopgich plitalaming ishlatilish sohalari maxsus hamda tarmoq
qurilish m e’yorlari va qoidalarida m e’yorlanadi. Bu xildagi tom yopgich
plitalaming eng ko‘p tarqalganlari 2- va 3-turlari hisoblanib, ular asosan
I va II darajali o'tga chidamlilikka ega bo‘lgan bino va inshootlaming
yerto‘la hamda chordoq tomlarini yopishda qo'llaniladi.
Agar qolgan barcha qavatlarning tom yopgich plitalari o‘tda yonmay
digan ashyolardan tayyorlangan va xonaning shifti bo‘yicha tuynuksiz
yaxlit o‘matilgan bo‘lsa hamda o‘tga chidamlilik darajasi 0,75 soatdan
kam bo‘lmasa, ular yong‘inga qarshi to‘siq vazifasini o‘tashi mumkin.
Yong'inga qarshi ishlaydigan 1-turdagi tom yopgich plitalar, asosan,
bir qavatli sanoat korxonalari va omborxonalardagi yong‘inga qarshi
boiinm alar, seksiyalar va hududlaming tomini yopishda qo‘llaniladi,
chunki ulaming devorlari ham shu toifadan b o iib , bir xildagi o‘tga chi
damlilik darajasiga ega. I va II darajali yonginga chidamli binolaming
yerosti va barcha qavatiaridagi yo nginga qarshi ishlaydigan tom yopgich
plitalarining o‘tga chidamlilik darajasi, eng kamida I soatga. III va V
darajali o‘tga chidamli binolarda esa 0,75 soatdan kam boim asligi kerak.
Evakuatsiya yoilari (yoiaklar, zinapoya va daliliz) ustidagi tom yopgich
plitalar yonginga qarshi to‘siq vazifasini oiaydi, shu boisdan ular o‘tga
chidamli ashyolardan tayyorlangan bo iish i va yong‘in paytida kamida
2,5 soat ustuvor tui'a olishi lozim.
11.6. Yonginni o‘chiiish jihozlari va vositalari
0
‘tni o‘chirish deganda, yonish uchun zamr b o ig an uchta omilning
birini bailaraf etish y o iid a qilinadigan harakat tushuniladi. Ya’ni yonishni
to‘xtatish uchun quyidagi harakatlami bajarish kerak boiadi:
- y o n g in hududiga kislorod kirish y o iin i to‘sish yoki yonuvchi
modda miqdorini kamaytirish, ya’ni to‘siq qo‘yish;
- yonuvchi manba hududini yoki yonayotgan modda haroratini,
issiqlikni yutadigan, ammo o ‘zi yoiunaydigan sovutqich moddalar
yordamida keskin pasaytirish, ya’ni sovutish;
207
-
yonuvchi
suyuq moddalarni o ‘tda yonmaydigan moddalar
(gazyokisuv) bilan suyultirish. Amaliyotda yong‘inni o‘chirishda bu
usullaming dastlabki ikkitasi, ya’ni o ‘tni o‘chiruvchi moddalar yordamida
to‘sish va sovutish usullari ko‘proq qo‘llaniladi.
0
‘tni o ‘chirish uchun
ishlatiladigan, olovda yonmaydigan turli xildagi moddalar, jumladan, suv,
inert gazlardan karbon ikki oksidi, azot, argon, suv bug‘lari, kimyoviy
ko‘piklar, geterogen kukunlar, galogen karbovodorod sovutqichlari hamda
ularni uzatib beruvchi uskunalar va boshqalar o‘t o ‘chirish vositalari bo‘lib
xizmat qiladi. Bugungi kunda o‘t o ‘chirish vositasi sifatida yong‘inni
o‘chirishda eng ko‘p ishlatiladigani suv hisoblanadi. Suvdagi o‘tni
o‘chirish xususiyatlari - uning yuqori darajadagi issiqlikni yutuvchanligi
(issiqlikni yutish qobiliyati 2260 kDj/kg), yuqori haroratga chidamliligi
va bug‘langanda hajmi 1700 marotaba ko'payib ketishi bilan belgilanadi.
Suv o‘t o ‘chirishda eng qulay vositalardan hisoblanadi, chunki unda
bir vaqtning o ‘zida 3
| 