-§. MIKROZARRALARNING KORPUSKULAR - TO‘LQIN

balki uning teskarisi ham to ‘g‘ridir, ya’ni zarralar ham to ‘lqin xususiyatiga 
egadir. Shunday qilib, de Broyl korpuskular-to‘lqin dualizmini materiyaga 
xos universal xususiyat ekanligini taklif etdi. U harakatlanadigan zarraning 
to'lqin uzunligini hisoblash formulasini berdi va ushbu g‘oyani ilgari 
surdi. Foton (yorugMik kvanti) quyidagi energiyaga:
E =h a) 
( 1 )
va impulsga ega:
2 nh
x ■
 
(2)
bu yerda, 
h = h / 2
k
De Broyl gipotezasiga asosan, zarralarning to ‘lqin xususiyatlarini 
aniqlashda yuqoridagi munosabatlardan foydalanish mumkin. Masalan, 
zarraning to ‘lqin uzunligi va chastotasi quyidagilardan topiladi:
A = ^
,
(3)
( 0 = 4
W
h
De Broyl gipotezasi tez orada(1927-yildayoq) bir qator tajribalarda 
ajoyib tarzda tasdiqlandi. J.P.Tom son va P.S.Tartakovskiylar elektronlar 
oqimining metall folgadan o ‘tganda difraksion tasvir berishini kuzatdilar. 
Olingan difraksion tasviming (3) ifoda bilan aniqlanadigan m a’lum to ‘lqin 
uzunlikdagi rentgen nurlari beradigan difraksion tasvirga aynan o ‘x- 
shashligi kuzatildi.
45-§. GEYZENBERGNING NOANIQLIKLAR MUNOSABATI
1927-yilda nemis fizigi V. Geyzenberg m ikrozarralaming o'ziga xos 
xususiyatlarini ifodalovchi juda m uhim munosabatni e ’lon qildi. Bunga 
asosan, istalgan mikrozarra, masalan, elektron, bir vaqtning o ‘zida ham 
X — koordinatasini, ham unga mos keluvchi impuls Rx — kom ponen- 
tasining aniq qiymatlariga ega bo‘la olmaydi.
X  va R x qiymatlarining noaniqliklari quyidagi munosabatni qanoat- 
lantiradi:
118

(1)
Bu m unosabatga ko‘ra zarraning koordinatasini qanchalik ko ‘p 
aniqlam o q chi b o ‘lsak, zarra im pulsining shu koordinata o ‘qidagi 
proyeksiyasi shuncha noaniqlashadi. Tabiiyki, xuddi shunday m uno- 
sabatlar boshqa U va Z koordinata o ‘qlari uchun ham to ‘g‘ri b o ‘ladi:
G ey zen b erg n o a n iq lik la r m u n o sa b a tla rid a n m ik ro z a rra la rg a
trayektoriya tushunchasini qo'llash murnkin emas degan xulosa kelib 
chiqadi. Haqiqatdan ham, agar vaqtning berilgan m om entida zarraning 
joylashgan joyi aniq bo‘lsa, vaqtning keyingi m om entida uning joyini 
aytish m um kin em as, chunki zarraning impulsi um um an m a ’lum 
b oim aydi.
N oaniqliklar m unosabati m ikroobyektning impulsi yoki koordi­
natasini istalgancha aniqlik bilan o'lchash mumkin emasligini ko‘rsatadi, 
deb o'ylash to ‘g‘ri emas. Bu noaniqliklar munosabati mikroobyekt bir 
vaqtning o ‘zida koordinata va impulsning istalgancha aniq qiymatlariga ega 
bo‘la olmasligini bildiradi, xolos.
Shunday qilib, mikrodunyo hodisalarini tasvirlovchi kvant naza- 
riyasida mikroobyektlar harakati, fazodagi o ‘rni, impulsi haqidagi klassik 
tasavvurlardan butunlay voz kechish kerak ekan.

Download 3,55 Mb.