144
u to’g’ri chiziq (chiziq 1) dan iborat. Bu bog’lanishni qurishda ordinata o’qi
yo’nalishida
U
ln
, abtsissa o’qi bo’yicha
ln
qo’yiladi.
Xizmat qilish muddati katta bo’lgan sohada (10
4
soatdan ortiq) tajribaning
davom etish muddati va uning narxi katta bo’lganligidan amalga oshirilgan
tajribalar soni unchalik ko’p emas. Shuning uchun
)
(
U
f
grafikning yo’nalishi
bu sohada uncha katta bo’lmagan aniqliqda hosil qilingan. SHunday bo’lsada,
kuchlanishning pasayib borishi bilan izolyatsiyaning bu sohada xizmat qilish vaqti
ko’payib boradi va kuchlanishning qandaydir
chegaraviy qiymatidan past
qiymatida xizmat qilish vaqti cheksiz o’sib ketadi.
3.22- rasm. Ichki izolyatsiyaning o’rtacha xizmat qilish vaqtining ta’sir etayotgan kuchlanishga
bog’liqligi.
Har qanday izolyatsiya konstruktsiyasining elektrik eskirishi nafaqat unga
ta’sir etayotgan kuchlanishga, balki ko’pgina ilg’ab bo’lmaydigan sabablarga,
masalan, elektrod sirtida mikro notekislikning o’lchami va joylashishiga ham
bog’liq. Shuning uchun har qanday izolyatsiya
konstruktsisining berilgan
kuchlanishdagi xizmat qilish muddati tasodifiy xarakterga ega. Bu vaqtda
izolyatsiyaning xizmat qilish vaqti
aniqlash uchun Beybulning ekstremal
taqsimlash funktsiyasidan foydalaniladi:
145
]
)
b
(
exp[
)
(
F
c
1
,
(3.34)
bu yerda
b – shikastlanish ehtimoli 0,632da izolyatsiyaning xizmat qilish vaqtiga
teng bo’lgan masshtab parametri; c – taqsimlanish standartiga bog’liq bo’lgan
shakl parametri.
Qisman razryadlanish (QR) deyilganda izolyatsiyada
quyilgan kuchlanish
ta’sirida rivojlanadigan va izolyatsiya oralig’ining ma’lum qismiga tarqaladigan
jarayonga aytiladi.
Qisman razryadlanish jarayoni izolyatsiyaning kuchsizlangan joylarida,
masalan izolyatsiyadagi gazli ulanishlarda yoki elektr maydonining keskin
kuchaygan joylarida, jumladan elektrodlarning o’tkirlashgan
chetlarida paydo
bo’lishi mumkin. QR gazli ulanishlarda suyuq va qattiq dielektrikdagiga nisbatan
eng katta xavf to’g’diradi, chunki bu holatda QR suyuqliqdagi va ichki
izolyatsiyaning qattiq komponentalaridagiga nisbatan past kuchlanishlarda ham
paydo bo’ladi.
Yuqori kuchlanishdagi elektr qurilmalarining ichki izolyatsiyasini
tayyorlashda gazli ulanishning paydo bo’lishiga qarshi maxsus tadbirlar
qo’llaniladi. Shunga qaramay ko’pchilik holatlarda:
izolyatsiyani yaratish paytida;
izolyatsiyani quritish va kampound singdirish jarayonning mukamallashmaganligi
tufayli; ishlatish davrida (mexanik yuklanishlarda yoriqlarning paydo bo’lishi;
mahaliy qizishlar ta’sirda, materiallarning chirishida, gazlarning ajralishida)
tasodifiy gazli ulanishlarning paydo bo’lishi yuz beradi.
Keramik izolyatsiyadan tashqari barcha turdagi izolyatsiya uchun QR paydo
bo’lishiga umuman yo’l qo’yib bo’lmaydi, chunki u dielektrning intensiv
chirishiga va deffektning tarqalishiga olib keladi. Masalan mikalent izolyatsiya
uchun bir necha yil ishlatilgandan sung uning teshilishi muqarar bo’lsa, qog’oz
izolyatsiya uchun esa teshilish bir necha oy va kundan keyin kuzatilishi mumkin.
Agar organik izolyatsiyaning ichida ishchi kuchlanishda QR paydo bo’lgan
bo’lsa, u holda asosiy izolyatsiyaning izolyatsiya konstruktsiyasining
146
«tojlanayotgan» qismini qulay
paytda almashtirish kerak, aks holda u ko’zda
tutilmagan muddatda izolyatsiyaning teshilishiga olib kelishi mumkin.
Gazli ulanishlardagi QRning asosiy xususiyatlarini va eng muxim
rivojlanish qonuniyatini oydinlashtirish uchun 3.23- rasmdagi almashtirish
sxemasidan foydalanamiz. Bu sxemada S
GU
– gazli ulanishning sig’imi, C
b
– gazli
ulanish bilan ketma – ket joylashgan uchastkaning sig’imi, C
a
– izolyatsiyaning
qolgan qismining sig’imi, GR – gazli ulanishning teshilishi imitatsiya qiladigan
gazli razryadlagich,
R – gazli ulanishdagi QR kanalining qarshiligi.
3.23- rasm. Gazli ulanishli izolyatsiyaning almashtirish sxemasi.
Gazli ulanishda QRning paydo bo’lish kuchlanishini aniqlaymiz.
Faraz
qilaylik gazli ulanishga
t
Sin
U
u
m
qonuniyat bilan o’zgaruvchi o’zgaruvchan tok
kuchlanishi quyilgan bo’lsin. QR yo’q vaqtida gazli ulanishdagi, ya’ni C
GU
sig’imdagi kuchlanish
t
Sin
U
u
m
GU
GU
ga teng. Bu yerda
)
Ñ
С
(
C
U
U
GU
b
b
m
m
GU
agar
GUcheg
m
GU
U
U
bo’lsa;
GUcheg
U
- gazli ulanishda QR paydo bo’lgan paytdagi
razryadlanish kuchlanishining chegaraviy qiymati.
Izolyatsiyadagi kuchlanish
GUcheg
GUcheg
b
GUcheg
QR
С
С
С
U
U
U
2
(3.35)
bo’lganda QRning paydo bo’lish sharti
GUcheg
m
GU
U
U
qanoatlantiriladi.
