82
Oxirgi vaqtda rivojlangan davlatlarda
investorlarni TMK bilan
qo’shma ITTKI o’tkazishga ilmiy potensialga ega davlatlar jalb qiladi.
Bunday hollarda qabul qiluvchi davlat hukumatlari zaruriy resurslar va
texnologiyalarga ega milliy tadqiqot markazlarining TMK xorijiy filiallari
bilan qo’shma ilmiy-texnik hamkorligi uchun qulay sharoitlar yaratib
beruvchi siyosat o’tkazadilar. Bunday hamkorlik chizma ko’rinishida
uchburchak shaklda tasvirlangan (4.1-rasm).
Qator potensial qabul qiluvchi mamlakatlar imkoniyatlarini batafsil
tahlil qilish natijasida xalqaro kompaniyalarning iqtisodchilari bu
mamlakatlar bo’yicha ma’lumotlarni har bir
mamlakatning afzalliklarini
ballarda baholab jadvallarga kiritadilar. Eng ko’p ballga ega bo’lgan davlat
tanlanadi (4.2-jadval).
4.2-jadval
Qabul qiluvchi davlat roliga da’vogar mamlakat afzalliklarini
baholash (namuna)
Mezonlar
Mezon
bahosi
(1 dan 10
ballgacha)
Mezonning
muhimlik
darajasi
(1 dan 10
ballgacha)
Ballarning
miqdori
1.Siyosiy barqarorlik
2.YaMM
3.Jon boshiga YaMM
4.Iqtisodiy o’sish istiqbollari
5.Bozor hajmi
6.Hukumatning xorijiy
investitsiyalarga munosabati
7.Foydalar repatriatsiyasi
8.Bojxona tariflari
9.Xususiy mulkni cheklash
10.Soliq tizimi
11.Valuta barqarorligi
12.Inflyatsiya sur’atlari
13.Ishchi kuchi qiymati
14.Xomashyo va materiallarning
mavjudligi va qiymati
Jami
83
4.3. Xorijiy sherikni tanlash
Chet elda tadbirkorlik faoliyati tajribasining ko’rsatishicha, qabul
qiluvchi mamlakatda bir-ikki yil ichida ishga oid aloqalarni olib bormagan
sherikni tanlash kerak emas. Xalqaro kompaniyalar odatda bu masalada
shoshilmaydilar, chunki bunda yo’l qo’yilgan xatolar qimmatga tushadi va
qiyin bartaraf qilinadi. Bunda chet elda ishga oid sherikni tanlashda
ob’ektiv standartlarni qo’llash tavsiya qilinadi.
Potensial
sherik
haqidagi
ma’lumotlarni quyidagi tartibda
guruhlashtirish tavsiya qilinadi:
- oldingi ixtisoslashuvi;
-
sotish dinamikasi, strategiyani o’z ichiga olgan holda kompaniya
to’g’risidagi ma’lumotlar;
- raqobatbardoshlikning darajasi (bozordagi ulushi, talab, baholar,
talabning istiqbollari);
- kompaniyaning resurslari – moliyaviy ahvoli, ishlatilayotgan
texnologiyasi, inson kapitali, aktivlar, obro’ (imidji).
Potensial sheriklarni baholab, xalqaro kompaniya biznes strategiyasini
eng yaxshi tarzda tushuna oluvchi, ishlab chiqarish va sotish rejalariga rozi
bo’luvchi, qabul qiluvchi mamlakat bozorida aloqalarni ta’minlovchi va
sotish hamda taqsimlashning mos kanallarini taqdim qiluvchi sheriklar
tanlanadi.
So’ngra hamkorlik haqidagi muzokaralar boshlanadi, uning sheriklari
sifatida tovarlar va xizmatlar ishlab chiqaruvchilari, yirik savdo firmalari,
kichik ixtisoslashgan savdo kompaniyalari
va agentlik firmalari
qatnashishi mumkin. Potensial sherik oldiga uning imkoniyatlariga mos
keluvchi aniq va konkret hamkorlik maqsadlari qo’yilishi kerak. Uni
qo’yilgan masalalarning real ekanligiga ishontirish, qabul qiluvchi
mamlakatning bozorida ularni hal qilish yo’llarini bilishni va uzoq
muddatli asosda kerakli mehnat va moliyaviy resurslarni jalb qilish istagini
ko’rsatish muhim.
Mahalliy ishlab chiqarish kompaniyasi xalqaro korporatsiya mahsuloti
bilan mahalliy kompaniya assortimentini to’ldirganda yoki mahalliy ishlab
chiqarish kompaniyasi o’z faoliyat doirasini boyitmokchi bo’lganida TMK
bilan hamkorlik qilishga qiziqadi. Bu holda
TMK xorijiy filial menejeri
mahalliy kompaniyaning sotish tizimiga, uning TMK xorijiy filiali
mahsulotini sotishdan manfaatdorligiga e’tiborini qaratishi kerak. Shu
bilan birga TMK xorijiy filiali menejeri e’tiboridan mahalliy firma
mahsuloti va TMK filiali mahsuloti o’rtasida ularning birgalikdagi
84
faoliyatining ma’lum bosqichida raqobat vujudga kelish imkoniyati chetda
qolmasligi kerak.
Mahalliy kompaniyaning TMK xorijiy
filiali bilan hamkorlikka
qiziqishini saqlab qolish uchun filialning texnologik jihatdan doim
ustunlikka ega bo’lishi maqsadga muvofiq. Shu bilan birga shunday h-
odisalar ham ma’lumki, bunda mahalliy sherik TMK xorijiy filialiga qabul
qiluvchi mamlakat sharoitlariga moslashtirilgan o’z texnologiyasi va
uskunalarini berib, shu bilan mahalliy bozorda
TMK xorijiy filial
obro’sining oshishiga va uning texnik darajasini ko’tarilishiga
yordam
beradi. Bundan tashqari, mahalliy ishlab chiqarish kompaniyasi TMK
xorijiy filiali mahsuloti iste’molchilariga sotuvdan keyingi malakali xizmat
ko’rsatish, shuningdek qabul qiluvchi mamlakatda xaridorlarning
ehtiyojlari xususiyatlaridan xabardor tajribali sotuvchilar bilan yordam
berishi mumkin.
Yirik savdo firmalari qabul qiluvchi mamlakatda TMK xorijiy filial
sherigi sifatida ma’lum afzalliklarga ega. Ular ko’proq keng turlanuvchi
tovarlar va xizmatlar assortimenti – xomashyo va materiallar, neft
mahsulotlari, qishloq xo’jalik mahsulotlari, shuningdek mashina va
uskunalarni sotish Bilan shug’ullanadilar.
Qabul qiluvchi mamlakatda
mahalliy yirik savdo firmalari bilan hamkorlik qaltisligiga eng avvalo
ularning TMK xorijiy filial mahsulotiga qiziqish darajasi va xorijiy
korporatsiya mahsulotiga talab susaygan holda, ularning hamkorlik
qilishdan kutilmagan voz kechish imkoniyati kiradi.
Bunday kutilmagan
havfning oldini olish uchun sherik sifatida tor ixtisoslashgan,
iste’molchilar bilan vositachilarsiz to’g’ridan-to’g’ri bog’langan savdo
firmasini tanlash kerak.
Eng ko’p ixtisoslashgan savdo kompaniyalari, shuningdek tashqi
bozorda ham ancha faol harakat qiladi. Ular turli tovarlarning mayda
