к -
tenglama koefitsienti, k ~ 1,3.
Pnevmatik elastik elementning bikrligi:
S,
= dPp /dfr = r v dEt f / dfp + Fefdpv / d f p =
dF
111
bu yerda: Vst =V„+ Krez, Vd = V, + Vrez.
dV, Щ = - Fe{
bo‘Isa: cp = k [(pv + l)/(Vt + VKZ)\ F ef +
P \d F J d fx
Nazorat savollari
1. Osmaga qanday talablar qo‘yiladi?
2. Osma qaysi ko‘rsatkichlari bo‘yicha tasniflanadi?
3. Osmaning qo‘llanilishi.
4. Osmani loyihalashda qaysi parametrlar berilgan bo‘lishi kerak?
5. Osmani loyihalashda qaysi parametrlar tanlab olinadi?
6. Osmani loyihalashda qaysi parametrlar hisoblab topiladi?
7. Nomustaqil osmada yuklanish qanday aniqlanadi?
8. Bir richagli osmada yuklanish qanday aniqlanadi?
9. Ikki richagli osmada yuklanish qanday aniqlanadi?
10. Dumaloq torsionning buralish burchagi qanday aniqlanadi?
11. Plastinkali torsionning buralish burchagi qanday aniqlanadi?
12. Varaqli ressorada qanday kuchlanishlar hosil bo‘ladi?
13. Osmada prujinaning kuchi qanday aniqlanadi?
14. Rezinali elastik elementlarda qanday kuchlanishlar hosil bo‘-
ladi?
112
XL RUL BOSHQARMASI
X I.l. Rul boshqarmasining vazifasi, talablar, tasnifi, qo‘Ilanilishi
Mukammal qurilgan yoMlar ham turli yo‘nalishdagi uchastkalardan
iborat. Avtomobil mo‘jallangan manzilgayetguncha shu uchastkalarda
harakatlanishi, har xil to‘siqlarni aylanib o‘tishi, kichik tezlik bilan
harakatlanayotgan avtomobillami quvib o ‘tishi kerak boMadi. Bu
jarayonlar rul boshqarmasi orqali amalga oshiriladi.
Rul boshqarmasi haydovchi tomonidan avtomobilni boshqarish,
ya’ni avtomobilning to‘g‘ri yo'nalishdagi harakatini saqlash yoki zarur
hollarda avtomobilni burish uchun xizmat qiladi. Rul boshqarmasi o ‘z
vazifasini samarali va ishonchli bajarishi uchun unga quyidagi talablar
qo‘yiladi:
- avtomobilning burilish radiusi iloji boricha kichik boMishi
kerak;
- rul chambaragiga qo‘yiladigan kuch me’yorida boMishi kerak;
- kinematik va dinamik kuzatish qobiliyatiga ega boMishi kerak;
- Burilish paytida gMldiraklaming yon tarafga sirpanishga mini
mal boMishi kerak;
- yoM notekisliklaridan hosil boMadigan zarbalami rul chamba
ragiga o‘tkazishi minimal boMishi kerak;
- optimal elastik tavsifga ega boMishi kerak;
- rul boshqarmasining yuritmasi osma elementlari bilan to‘g‘ri
kinematik bogMangan boMishi kerak;
- boshqariluvchi gMldiraklaming barqarorligiga ta’siri minimal
boMishi kerak;
- yuqori mustahkamlikka va ishonchlilikga ega boMishi kerak;
- umumiy talablar.
Rul boshqarmasi quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha tasniflanadi:
1) avtomobilni burish usuli b o ‘yicha: boshqariluvchi gMldirak
laming burilish hisobiga; avtomobil elementlarining (bir o‘qli tortuvchi
avtomobil va bir o‘qli tirkama) joylashuvini o‘zgartirish hisobiga; bitta
bortdagi gMldiraklaming to‘xtatish hisobiga; bitta bortdagi gMldirnk-
lami orqaga aylantirish hisobiga.
2) rul chambaragining joylashuvi bo'yicha: o‘ng tarafda; chap
tarafda.
3) boshqariluvchi g'ildiraklarning joylashuvi bo 'yicha:
113
- ikki o ‘qli avtomobillarda: oldingi o‘qda; orqa o ‘qda; oldingi va
orqa o ‘qda.
т uch o‘qli avtomobillarda: birinchi o‘qda; birinchi va uchinchi
o‘qda.
- to‘rt o‘qli avtomobillarda: birinchi va ikkinchi o‘qda; birinchi va
uchinchi o‘qda; barcha o‘qlarda.
Rul boshqarmasi quyidagi asosiy qismlardan tuzilgan:
- rul mexanizmi (vazifasi — haydovchining rul chambaragidagi
kuchini uzatishlar soniga qarab oshirib berish);
- rul yuritmasi (vazifasi - rul mexanizmidan uzatilayotgan kuclrni
boshqariluvchi g‘ildiraklarga uzatish);
- rul kuchaytirgichi (vazifasi - avtomobilni boshqarishni
yengillatish, uning manevrchanligini va harakat xavfsizligini oshirish);
Avtomobillami boshqarish asosan boshqariluvchi g ‘ildiraklarni
burish orqali amalga oshiriladi. Bunday boshqarish turini yengil avto
mobillarda, avtobuslarda va yuk avtomobillarida boshqariluvchi g‘ildi-
raklarni burilishi uchun yetarlicha joy bo‘lganda qo‘llash maqsadga
muvoflq bo‘ladi. Bunday boshqarish usuli katta yuk ko‘taruvchanlikka
ega yo‘lsiz joylarda yuradigan avtomobillarda qo‘llaniladi. Bularda katta
diametrli boshqariluvchi g‘ildiraklami burish maxsus konstruksiyada
yechim topgan (BelAZ avtomobillari).
Avtomobil elementlarini gorizontal tekislikda burish yordamida
boshqarish usulidan, avtomobilning o‘tog‘onligini oshirish maqsadida
katta diametrli g‘ildiraklar o‘matilganda foydalaniladi. Bir o‘qli
tortuvchi avtomobil va unga shamirli bog‘langan bir o ‘qli tirkama,
manevr qilish jarayonida bir-biriga nisbatan majburiy buriladi. Bunday
konstruksiyali avtopoezdlar 50 yillarda rivojlana boshladi. Masalan
avtopoezd MoAZ-6401-9585 (4x2), g‘ildirakli traktor «Krikovets-701»
shunday boshqarmaga ega.
Bitta bortdagi g‘ildiraklarni tormozlash yoki teskari tomonga
aylantirish yo‘li bilan avtomobillarni boshqarish usuli juda kam hollarda
va asosan ko‘p o‘qli avtomobillarda qoilaniladi.
Avtomobillarda rul chambaragi davlat tomonidan belgilangan
harakat yo‘nalishiga qarab joylashtiriladi. 0 ‘ng tomonda joylashgan rul
boshqarmasi harakat yo‘nalishi chap tomonlama bo‘lgan (Yaponiya,
Buyuk Britaniya) davlatlarida qoilaniladi. Chap tomonda joylashgan rul
boshqarmasi o‘ng tomonlama harakatlanish qabul qilingan davlatlarda
(MDH, AQSH va h.k) qoilaniladi.
114
Ikki o‘qli avtomobillarda oldingi g‘ildiraklar boshqariluvchi
hisoblanadi. Orqa g‘ildiraklari boshqariluvchi bo‘lgan kichik bazali
maxsus avtotransport vositalari (avtoyuklagichlar) bundan mustasno.
Yuqori o‘tuvchanlik va manevrchanlikka ega bo‘lgan avtomobillarda,
ba’zi holiarda hamma g‘ildiraklari boshqariluvchi va yetakchi bo‘ladi.
Bu esa avtomobilning burilish radiusini kichiklashtirib shu bilan bir
qatorda burilishda vaqtida harakatlanishga qarshilikni kamaytiradi. Buri
lish
vaqtidagi
harakatga qarshilikni
kamaytirishni
quyidagicha
tushuntirish mumkin. Masalan: ikki o‘qli hamma g‘ildiraklari
boshqariluvchi bo‘lgan avtomobil burilishda oldingi va ketingi
g‘ildiraklar bitta izdan yuradi agar faqat oldingi g‘ildiraklari bosh-
qariladigan bo‘lsa oldingi va ketingi gMldiraklari har-xil izlardan yuradi.
Rul yuritmasidagi tirqishlar hisobiga avtomobil katta tezlikda yurganda
harakat turg‘unligi buziladi, odatda buni oldini olish maqsadida avto
mobil yaxshi yo‘llarda harakatlanganda orqa g‘ildiraklarini boshqarish
blokirovkalanadi.
Uch o‘qli avtomobillarda orqa o‘qlari bir-biriga yaqinlashtirilgan
boisa, boshqarish old g‘ildiraklarni burish orqali amalga oshiriladi
(ZIL-131, KamAZ va KrAZ avtomobillari). Manevrchanlik va
o‘tuvchanligini oshirish maqsadida uch o‘qli avtomobillarda oldingi va
orqa o ‘qlari boshqariluvchi boMishi mumkin. Bunday holiarda o ‘rta o ‘q
avtomobil bazasini o‘rtasida joylashtiriladi.
To‘rt o‘qli avtomobillarda vazifasiga qarab oldingi ikki o‘qlari
yoki oldingi va ketingi о‘qlari boshqariluvchi bo‘ladi. Oldingi va orqa
g‘ildiraklari
bashqariluvchi
bo‘lganda
o‘rta
o‘qlari
bir-biriga
yaqinlashtiriladi va bazaning o‘rtasida joylashtiriladi. Juda kam holiarda
to‘rt o‘qli avtomobillarning hamma o‘qlari boshqariluvchi boiadi, bu
burilishda qarshilikni kamaytiradi, lekin kontruktsiyani murakkab-
lashtiradi.
| 