3.5. XIX asrning birinchi yarmida matbuot asarlarini klassifikatsiyalashning rivojlanishi X V III
asrning so‘nggi yillari va X IX asrning boshlarida fran
suz burjua revolutsiyasi g'oyalari ta ’sirida Fransiyada yangi prin-
siplarga asoslangan kutubxona-bibliografiya klassifikatsiyalari
tuzishga intilish yuzaga keldi. 0 ‘sha davrdagi h ar xil loyihalarda
ilohiyotni oldingi o'rinlardan biriga qo‘yishdan keskin voz ke-
chish g‘oyasi nam oyon bo‘ladi. Ba’zi m ualliflar uchun shunday
tartib o‘rnatishga urindilarki, bu tartib insoniyat tarixidagi bi
1 Garchi titul varag'ida 1742-yil deb ko'rsatilgan bo‘lsa-da, taxminan 1742-1744-yillarda bosilgan. Bu katalogning keyinchalik rus tilida nashr etilgan bir qismi (nashr etilgan yili ko‘rsatilmagan) «Камерный каталог» degan nom bilan mashhur. 2 Bakmeyster, «Опыт о Библиотеке и Кабинете редкостей и истории натуральной Санкт-Петербургской императорской Академии наук»; bu asar Fanlar akademiyasining ichki kutubxonachisi Iogann Bakmester tomonidan fransuz tilida nashr etilgan, rus tiliga esa Vasiliy Kostigov taijima qilgan. Spb., 1799. 49
lim olish izchilligiga, olam va tabiat haqidagi bilim lardan inson
ham da jam iyat haqidagi bilim lar tom on boradigan izchillikda
o‘rganishga mos bo‘lishi lozim edi; boshqa m ualliflar fanlarning
har xil ehtiyojlar: moddiy va m a’naviy ehtiyojlar ta ’sirida vujudga
kelish izchilligini to ‘g‘riroq deb hisoblar edilar. 0 ‘sha davrdagi
ko‘pd an ko‘p klassifikatsiya loyihalari uchun asos qilib olingan
g'oyalarning progressiv xarakterida bo'lganligiga qaramay, ularda
asosiy e ’tibor fanlarni klassifikatsiya qilishga qaratilgan ham da
kutubxona klassifikatsiyasi tuzilishi bilan bog‘liq bo'lgan m asala-
lar yetarlicha hisobga olinm agan edi. Fransiyada reaksiya bosh-
langanligi va reaksiya bilan birga cherkov ta ’sirining kuchayishi
munosabati bilan bu sxemalar am alda qo‘llanilm adi.
G ‘arbiy Yevropa kutubxonalarida «Fransuz sistemasi»ning eng
keyingi va ideologik jih atd an ju d a reaksion variantlaridan biri — J.
Sh. Bryune (1810-yil) klassifikatsiyasi keng yoyildi.
Bryune fransuz revolutsiyasidan keyin boshlagan reaksiya yan-
giliklarini aks ettirib kutubxona klassifikatsiyasining ilm iy bilim
rivojiga bog‘liqligini q at’iy su r’atda rad etadi va kutubxona klas
sifikatsiyasiga kitoblarni joylashtirish uchun qulay bo‘lgan am aliy
sxema deb qaraydi. U revolutsiya davridagi sistem alarning m ual-
liflarini «ilohiy kitoblarni» m ensim aslikda ayblab, ilohiyot detal-
lashtirilgan sinfni yana birinchi o‘ringa qo'yadi. Bryune sistema-
sida ijtimoiy fan bo'lim lari tartibsiz joylashtirilgan bo‘lib, ularning
o ‘zaro aloqasini anglab olish m um kin emas. Yurisprudensiya
bo‘lim i ijtimoiy fanlar kompleksidan chiqarib tashlanib, ilohiyot
b o lim ig a yaqinlashtirilgan edi. Bryune sistemasi Yevropada X IX
asrning birinchi choragida hukm ronlik qilgan reaksion g‘oyaga
ham ohang edi. Bu sistem aning ta ’siri juda katta bo‘ldi va keyingi
davrlardagi ko‘p sistem alarning strukturasida, jum ladan Parijdagi
M illiy kutubxona va Londondagi Britaniya muzeyi kutubxonasi
hozirga qadar qo‘llanayotgan sxemalarda aks etdi.
N em is universitet kutubxonalari XIX asrning birinchi yarm ida
«fakultet sistemasi»ning h ar xil variantlaridan ularni yanada de-
tallashtirilgan holda foydalanganlar. 50-yillarda A. Shleyermaxer-
ning puxta ishlab chiqilgan bibliografik klassifikatsiyasi munosib
ravishda shuhrat qozondi; unda «fakultet sistema»larining asosiy
50
bo‘lim lari sxemaning oxiridan joy olgan bo‘lib, ulardan oldin esa
um um iy bo'lim , adabiyot va san’at, tarix, m atem atika va tabi-
atshunoslik bo‘lim lari joylashtirilgan edi; bundan tashqari, o‘nta
iqtisodiy va texnika fanlarining katta bo‘lim i ham kiritilgan edi.
