Gannover ommaviy kutubxonasidagi G. Leybnits portreti

Ingliz faylasufi Frensis Bekonning (1561—1626 yillar) X V II asr 
boshlarida tuzgan fanlar klassifikatsiyasi XVII va X IX asrlardagi 
kutubxona klassifikatsiyasi sxem alarining, shu jum ladan, «fran­
suz sistemasi» eng keyingi variantlarining tuzilishiga katta ta ’sir 
ko'rsatdi.
U fanni taraqqiy ettirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 
Shuni ta ’kidlab o ‘tish kerakki, oradan bir yarim asr o‘tgandan 
so‘ng bu klassifikatsiya birm uncha o ‘zgartirilgan va to‘ldirilgan 
holda D. Didro bilan J. L. D alam ber tom onidan nashr etilgan 
ko‘p tom li fransuz ensiklopediyasiga asos qilib olingan ham da 
feodalizmga, absolyutizm ga va reaksion cherkov ideologiyasiga 
qarshi kurashda revolutsion burjuaziyaning g'oyaviy quroli bo‘lib 
xizm at qilgan edi.
Frensis Bekon (1561-1626)
Frensis Bekon tuzgan klassifikatsiyada fanning XV asr ik k in ­
chi yarm i davridayoq boshlangan jad al rivoji um um lashtirilgan 
ham o ‘rta asrlardagi sxolastik sxemalarga qaram a-qarshi o ‘laroq 
tabiat hodisalarini va jam iyat hayotini o‘rganishga tayanadigan 
fanlarga keng o‘rin berilgan edi.
Biroq Frensis Bekon fanlarni ju d a ko‘p idealistik sistemalar 
uchun a n ’anaviy bo‘lgan guruhga, — «inson ruhining qobiliyat- 
lariga» ko‘ra, biror fanning paydo bo‘lishi va rivojlanishini qan­
day «qobiliyat» belgilashiga muvofiq ravishda guruhlarga ajrat- 
gan edi. Frensis Bekonning qarashlariga 
ko‘ra, bunday qobiliyat uchta: xotira, 
tasavvur va aql-idrokdir. X otira inson bi- 
lim lari birinchi guruhining — tarixning 
paydo bo‘lishini belgilab bergan; tasav­
vur negizida poeziya paydo bo‘lgan; aql- 
idrokning faoliyati fanlarning eng katta 
guruhi falsafani, yoki fanning o‘zini vu­
judga keltirgan.
Bunday ajratish asossiz, tasodifiy 
va aslida idealistik bo‘lib, u asosiy deb 
hisoblash lozim bo‘lgan belgidan — fan
47

predmetidan, uni o‘rganish obyektidan kelib chiqm agan edi. Ak- 
sincha, bir predm et to ‘g‘risidagi fanlar h ar xil guruhlarga kiritil- 
gan edi. M asalan, tabiat tarixi (xuddi jam iyat tarixi, kashfiyotlar 
tarixi — «mexanik tarix» singari) birinchi guruhga, tabiat haqida­
gi fanlar esa (xuddi jam iyat haqidagi, m exanik san ’atlar haqidagi 
fanlar singari) uchinchi guruhga kirib qolgan edi.
Frensis Bekon klassifikatsiyasida g‘ayriilmiy tushunchalarni 
fanlar jum lasiga kiritish hollari ham uchrab turadi. M asalan, 
uchinchi guruh «Xudo haqidagi fan» «ijtimoiy falsafa» bilan bosh- 
lanadi, inson haqidagi fanlar bo'linm alari jum lasiga «aql-idrokli, 
ilohiy ruh haqida»gi bo‘lim kiritilgan. Bu ziddiyatlar ham da il­
miy va diniy dunyoqarashlarni bir-biri bilan kelishtirishga urinish 
Frensis Bekon klassifikatsiyasi tuzilgan davr uchun tabiiydir.
Bu klassifikatsiyada fanlarni ajratishning tam om ila shartliligi 
va subyektivligiga qaramay, unda ilm iy bilim larni sistem alashti- 
rishga yangicha yondashish belgilari paydo bo ‘lgan edi. Frensis 
Bekon dunyoning evolutsion rivojlanishi, tabiat tarixi bo‘lim ida 
samoviy jism lar tarixini va dengizlar tarixini, o‘sim liklar va hay- 
vonot olam i tarixini ketm a-ket joylashtiradi. Inson haqidagi fan­
lar bo‘lim ida u «yakka kishi to‘g‘risidagi» va «jamiyatda yashov- 
chi boshqa mavjudotlar bilan aloqador bo ‘lgan inson to ‘g‘risidagi» 
fanlarni ajratib ko‘rsatgan. Frensis Bekon o‘z klassifikatsiyasiga 
endigina vujudga kelgan va hali mustaqil fan sifatida shakllanib 
bo‘lm agan ilm iy bilim ning ba’zi sohalarini ham kiritgan edi. 
M asalan, u m ashinalarning texnika taraqqiyotidagi aham iyatini 
oldindan payqab, «m ashinalar haqidagi fanlar» g u ru h in i ajratib 
ko‘rsatgan edi. 0 ‘z davrining buyuk kashfiyoti bo‘lgan Frensis 
Bekon klassifikatsiyasidan, kutubxona klassifikatsiyasi sxemala- 
rin i tuzgan ko‘p kishilar, chunonchi, X IX asrda, garchi bu vaqtga 
kelib u ilm iy bilim lar darajasining ancha o‘sganligi tufayli juda 
eskirganligiga qaram ay foydalanganlar.
Rossiyada kitoblarni m azm uniga qarab sistemaga solish ehti- 
yoji X V III asr boshlarida paydo bo‘ladi; bu vaqtda ilmiy kutub­
xonalar tashkil etish yo‘lida dastlabki qadam lar qo'yilgan edi.
R ossiyaning m onastir kutubxonalari xuddi G ‘arbiy Yevro- 
padagi singari asosan shkaf ro ‘yxatlari tipidagi kataloglarga ega
48

bo‘lib, ularda kitoblar tasviri kitoblarning shkaflarda joylashuviga 
muvofiq — ba’zan bichim iga, tiliga, goho, m ualliflar ism larining 
alfavit tartibiga qarab guruhlarga ajratilar edi.
Peterburgda 1714-yilda K unstkam era (Noyob buyum lar kabi- 
neti) huzurida bunyod etilgan Xalq kutubxonasida (keyinchalik 
u Fanlar Akadem iyasining kutubxonasiga aylangan) kitoblarni 
joylashtirishda, shuningdek, katalogda tasvirlarni guruhlarga 
ajratishda «fakultet sistemasi» variantlaridan biri qocllanilar edi.
Fanlar akademiyasi kutubxonasida qo‘llanilgan klassifikatsiya 
sxemasi asosida Rossiyada birinchi m arta bu kutubxona kitob- 
larining sistemali katalogi tuzilgan va lotin tilida nashr qilin- 
gan edi1. Keyinchalik bibliograf va kutubxonachi I. Bakmeyster 
o ‘zining «Опыт о Библиотеке»2 degan qiziqarli asarida bu klas­
sifikatsiyaning kam chiliklarini h ar tom onlam a tanqid qilib, uning 
rasmiy xarakterini ham da detallashtirilishining cheklanganligini 
ko‘rsatib o‘tgan edi. Bekmeysterning o ‘zi m azkur klassifikatsi­
yaga juda ko‘p tuzatishlar va qo'shim chalar kiritgan edi.

Download 5,22 Mb.