Irenirovkada qatnashishida sportchining potensial imkoniyatlari
haholanadi) va maxsus
(ulaming natijalari ushbu potensial
imkoniyatlami amalga oshirish darajasini ko‘rsatadi).
Xalqaro standartlashtirish qo'mitasining tavsiyasiga binoan
chidamkorlikni aniqlaydigan nomaxsus testlarga quyidagilar
kiritilgan:
1) tredbanda yugurish;
2) veloergometr pedalida ishlash;
3) step-test (8.3-rasm).
Veloergometr
Vattlar kgm/min
300-1800
250* 4500Akkomdatsion
200-1200
150 -900
100* -600
50- -300~
Hordiq ■
.
w
10 3 2t-S2 4
Trebdan
og‘ish 6%
15
Step-test
lyn
27.5- >0.495
■0.405
*0.315
-0.225
■0.135
2.5- *0.045
1
* 1 1 » 1 4 1
1 1
0
'p
cc
6 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Vaqt,min
8.3-rasm.
Step - test Tredban, veloergometr va step-
ergometrda standart testlar o‘tkazish uslubiyoti.
Sportchiga asta-sekin ortib boradigan yuklama beriladi. U yoki
bu yuklamani bajarish uchun zarur bo‘lgan energiya maxsus birlik
metlarda o‘lchanadi. Bir met organizmning tinch holatidagi
energiya sarfiga teng.
Mazkur harakatlanish topshiriqlarini bajarish shartlari
aniq standartlashtirilgan bo‘lishi kerak; odatda, ergometrik va
li/.iologik ko‘rsatkichlar o‘lchanishi kerak.
141
Asosiy ergometrik ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi:
topshiriqlarni bajarish vaqti, hajmi va intensivligi;
fiziologik
ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: 0 2 - iste’moli, yurak qisqa-
rishlari chastotasi, anaerob almashish chegarasi (AACh) va shu
kabilar.
Bajarish strukturasi musobaqa sharoitlariga yaqin boigan
testlar maxsus testlar deb hisoblanadi, shuning uchun yuguruvchi-
sportchilar uchun tredbanda test topshirishni yoki velosipedchilar
uchun veloergometrda test topshirishni maxsus chidamkorlikni
nazorat qilish usuli sifatida qarash mumkin.
«Chidamkorlik» tushunchasiga insonning jismoniy ish bajarish
imkoniyatlari tushuniladigan «jismoniy ish bajarish qobiliyati»
tushunchasi juda yaqin.
Sportchining chidamkorligi va jismoniy ish bajarish qobiliyati
bir nechta omillar, xususan, organizmning turli tizimlari (yurak-
qon tomirlari, nafas olish va boshqalar) funksional imkoniyatlari
bilan aniqlanadi.
Katta mushak guruhlari ishtirokida ko‘p
miqdorda mexanik
ish bajarilganda chidamkorlik, asosan, organizmning aerob va
anaerob ishlab chiqarishi bilan aniqlanadi, ya’ni mushaklar
ishlashi uchun zamr b o igan energiyani aerob va anaerob
manbalar hisobiga yetkazib berish imkoniyati bilan aniqlanadi.
Aerob va anaerob ishlab chiqarishning yuqori ko‘rsatkichlari
- yaxshi chidamkorlik sharti (xususan, siklik sport turlarida).
Biroq, chidamkorlik boshqa sabablarga (masalan,
harakatlanish
texnikasiga) ham bogiiq, shuning uchun,bir tomondan, aerob
va anaerob ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, ikkinchi tomondan,
chidamkorlik o‘rtasida funksional bogianish yo‘q.
Chidamkorlikning nazorati o‘ziga xos boigan va o ‘ziga xos
boim agan xarakterdagi turli testlar yordamida o ‘tkaziladi.
0 ‘ziga xos boim agan testlar harakatning muvofiqlashtiruvchi
tizimidagi bellashuv faoliyatidan va funksiyalami ta’minlovchi
142
li/.imlami bir-biridan farq qilgan holda jismoniy harakatlami o‘z
ichiga oladi.
0 ‘ziga
xos boimagan testlar, ba’zan yugurish ashyolari yoki
vcloergometr pedalini hay dash, tredbanda yurish uchun tuziladi.
0 ‘ziga xos boigan testlar harakatning muvofiqlashtiruvchi
li/.imidagi bellashuv faoliyatining o‘ziga xos tizimini ta’-
minlovchi ishning bajarilishi uchun tuziladi. Shu maqsadda,
birga qo‘shilgan har xil maxsus tayyorlov mashqlari ishlatiladi
(masalan, kurashdagi ko‘tarib tashlashlar qatorining me’yori,
yugurish yoki eshkak eshish turidagi boiaklam ing seriyalari).
Chidamkorlikning
maxsus nazorati, ushbu sport turidagi ish
qobiliyatini va charchashni aniqlovchi omillami hisobga olgan
holda amalga oshiriladi.
Bunda, shuni yodda tutish lozim-ki, lokalizatsiya va charchoq
incxanizmi har bir sport turida o‘ziga xos b o iad i va mushak
faoliyatining xarakterini aniqlaydi.
Shuning uchun, avval belgilanganidek, chidamkorlik umumiy
va maxsus, bellashuvli va musobaqali, lokal, regional va global,
anaerob alaktatli, anaerob laktatli,
aerobli va aralash, mushakli va
vegetativli, sensorli va hissiy, statik va dinamik, tezlik va kuchli
chidamkorlik kabi turlarga boiinadi.
Shuning uchun, chidamkorlik nazorati uchun usul tanlashda
har bir holatlardagi omillami batafsil tahlil qilish kerak.
Bellashuv faoliyatining ko‘rsatkichlari bilan bir qatorda
chidamkorlikni baholash uchun sportchi
organizmi funksional
li/.imining faoliyatini aks ettiruvchi maxsus testlar keng
qoilanilmoqda.
Zamonaviy sportning bellashuv faoliyatida his - hayajonli
/o'riqishning yuqoriligini hisobga olgan holda mashg‘ulot
jarayonlarida va o‘quv - trenirovka sharoitlarida chidamkorlikni
nazorat qilish qabul qilinadi.
