Sobitjon Inog’omov farmasevtik qurilmalarida

27
2. Yarim o‘ztkazgichlardan tayyorlangan qarshiliklar termometrlari. 
Yaxshi o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan o‘tkazgichlar – 
metallarda solishtirma qarshilik haroratga bog‘liq bo‘lgan holda chiziqli o‘zgaradi, 
yarim o‘tkazgichlarda esa xaroratga bog‘liq ravishda solishtirma qarshiliklar sekin-
asta kamayadi. Bunga asosan solishtirma qarshilikga bog‘liq holda muxitni 
harorati kalibrovka qilinadi.
O‘lchash texnikasini taraqqiy etishi bilan termometrlarni eng qulay turi 
bo‘lib termometrik belgilari elektr signaldan iborat bo‘lgan asboblar xizmat qila 
boshladilar. Bular – termoqarshiliklar (metallik va yarim o‘tkazgichli) va 
termoparalardir.
Termoqarshilikli termometrlarning ishlash prinsipi - haroratni ortib borishi 
bilan metal qarshiligini oshib borish hodisasiga asoslangan. Xona haroratidagi
ko‘pgina metallar uchun bu bog‘liqlik chiziqli bog‘lanishga yaqin, toza metallar 
uchun haroratni 1 K (qarshilikni harorat koeffitsienti) oshishida qarshiliklarini 
nisbiy o‘zgarishlari 4*10
-3
1/K ga yaqin qiymatga ega. Termoqarshilikli 
termometrlarning termometrik belgilari bo‘lib ularning elektrik qarshiliklari 
hisoblanadi.
Ko‘pincha bunday maqsadda platinali simlardan, shuningdek 
mis simlar va ularni turli xil qotishmalaridan foydalaniladi. Bunday termometrlarni 
qo‘llash dapazoni, vodorodga xos haroratdan (~20 K) yuzlab Selsiy darajalargacha 
bo‘lgan haroratni tashkil qiladi. Past haroratlarda metall termometrlarda 
qarshiliklarni haroratga bog‘liqligi muxim darajada chiziqli ko‘rinishda 
bo‘lmasligi mumkin, shuning uchun bunday termometrlarni yuqori aniqlikda 
darajalashni (kalibrovkalashni) talab qiladi.
Yarimo‘tkazgichli termometrlarda (termistorlarda) haroratni o‘lchash yarim 
o‘tkazgichni haroratini ortib borishi bilan uning qarshiligini kamayib borish 
hodisasiga asoslangan. Chunki yarim o‘tkazgichlarda qarshilikning temperatura 
koeffitsienti mutlaq kattaliklari bo‘yicha o‘tkazgichlarning temperatura 
koeffitsientidan absolyut qiymati bo‘yicha bir necha barobar yuqori bo‘ladi va 
xuddi 
shunday 
ularning 
sezuvchanligi 
ham 
metall 
o‘tkazgichlarning 
sezuvchanligidan axamiyatga molik darajada yuqori bo‘ladi. Maxsus tayyorlangan 

28
yarim o‘tkazgichli termoqarshiliklardan past (geliyli) haroratlarda ham foydalansa 
bo‘ladi. Shunga qaramay, shuni inobatga olish kerakki, oddiy yarim o‘tkazgichli 
qarshiliklarda past haroratlarni ta’sirida nuqsonlar va xatoliklar paydo bo‘lishi 
mumkin. Bu o‘lchash natijalarining xatoliklari nominal qiymatga nisbatan yuqori 
bo‘lishiga olib keladi va shuning uchun termoqarshiliklarda maxsus tanlab olingan 
yarimo‘tkazgichli materialdan foydalanishni talab etadi.
Haroratni o‘lchashni boshqa yana bir usuli termoparalar orqali o‘lchash 
hisoblanadi (1.8-rasm). Termopara ikkita turli xil metal o‘tkazgichlarni 
kavsharlanishi (spay) orqali hosil qilinadi. Bitta spay (kavshar) o‘lchanadigan 
haroratda bo‘ladi T1 (o‘lchovchi spay), boshqasi esa T2 (erkin spay) - ma’lum bir 
haroratda, masalan xona haroratida bo‘ladi, spaylarning haroratlaridagi 
farqanishlar tufayli elektr yurituvchi kuch (termo-EDS) vujudga keladi, uni 
o‘lchanishi esa spay haroratlari orasidagi tafovutni, oxir-oqibatda esa 
o‘lchanayotgan spay haroratini aniqlashga imkon beradi. 
1.8-rasm. Termoparaning umumiy ulanish sxemasi: 1- o‘lchash asbobi; 2,3 – 
termoelektrodlar; 4- ulagich simlar; T1, T2 – termoparaning “issiq” va “sovuq” 
ulanish (spay) nuqtalarining temperaturalari.
Bunday 
termometrda ikki metalnining spayi termometrik jism bo‘lib 
xizmat qiladi, termometrik belgi bo‘lib esa zanjirda termo-EDS hisoblanadi. 
Termoparalarni sezuvchanligi birliklardan to yuzlab mkV/K ni tashkil etadi,
o‘lchanayotgan haroratning diapazoni esa bir necha o‘nlab Kelvinlardan (suyuq 
azotni harorati) to bir yarim ming Selsiy darajagacha. Yuqori bo‘lgan haroratlar 
uchun asl metallardan qilingan termoparalar qo‘llaniladi. Quyidagi materiallar 
spaylari asosidagi termoparalar ishlab chiqarish jarayonlarida keng miqyosda 
qo‘llaniladi. Bular asosan mis-konstantan, temir-konstantan, xromel-alyumel, 
platinorodiy-platina boshqalar hisoblanadi. 

29
Shuni ta’kidlash lozimki, termopara faqat o‘lchanuvchi va erkin spaylarni 
harorat farqlarini o‘lchash qobiliyatiga ega. Erkin spay, qoidaga ko‘ra, xona 
xaroratida bo‘ladi. SHuning uchun termopara bilan haroratni o‘lchash uchun,
xona haroratini o‘lchashga qo‘shimcha termometrdan yoki erkin spay haroratlari 
o‘zgarishini kompensatsiya qilish tizimidan foydalanish kerak bo‘ladi.
Radiotexnikada ko‘pincha shovqinli harorat tushunchasi qo‘llaniladi va u 
registor qizdirilishigacha lozim bo‘lgan haroratga teng, hamda elektron 
qurilmani chiquvchi qarshiliklari bilan muvofiqlashtirilgan, bundan ko‘zlangan 
maqsad ushbu qurilmani va rezistorni issiqlik shovqinlari quvvati ma’lum bir 
chastotalarda teng bo‘lishiga erishishdan iborat. Bunday tushunchani kiritilish 
ehtimoli shovqinni o‘rtacha quvvatini qarshilikning mutlaq haroratiga
proporsionalligidan (shovqinli kuchlanishning o‘rtacha kvadratini elektr 
qarshilikka) kelib chiqadi. Bu shovqinli kuchlanishdan haroratni o‘lchashda 
termometrik belgi sifatida foydalanishga imkon beradi. Shovqinli termometrlar 
past haroratlarni (bir necha kelvindan past), shuningdek, kosmik ob’ektlarni 
radiatsion (yorqinlikdagi) haroratlarini o‘lchash uchun radioastronomiyada 
foydalaniladi.
Haroratni o‘lchashda qarshilik termometrini harorati aniqlanishi kerak 
bo‘lgan muhitga botiriladi. Termometr qarshiligi haroratga bog‘liqligini bilgan 
holda, termometr qarshiligini o‘zgarishiga qarab u turgan muxitdagi harorat
haqida muloxaza yuritiladi. Bunda shu narsani nazarda tutish lozimki, ko‘pgina 
qarshilik termometrlarida sezuvchi elementni uzunligi bir necha santimetrlarni 
tashkil qiladi, shuning uchun muhitda harorat gradientlari mavjud hollarda, 
qarshilik termometrlari bilan muxitning uni sezuvchan elementlari bo‘lgan 
qatlamlarida ba’zi bir o‘rtacha haroratlarini o‘lchanadi.
Keng qo‘llanilayotgan, sof metallardan yasalgan qarshilik termometrlari 
izolyasiya qiluvchi maxsus karkasga yuqa simdan chulg‘am ko‘rinishida
tayyorlanadi. Ushbu chulg‘amni qarshilik termometrini sezuvchan elementi deb 
atash qabul qilingan. Qarshilik termometrlarini mexanik urilishlardan va 

30
zararlanishidan saqlash maqsadida, uning sezuvchi elementini maxsus himoya 
gilzasiga joylanadi.
Metall qarshilik termometrining afzalliklari jumlasiga quyidagilarni kiritish 
mumkin: haroratni o‘lchashda aniqlik darajasining yuqoriligi; ularga qarshilik 
termometrlarini yo‘l qo‘yiladigan haroratlarda qo‘llashda istalgan harorat 
oraliqlariga standart darajlashtirish shkalasi bo‘lgan o‘lchash asboblarini chiqarish 
imkoniyatlari; bitta o‘lchash asbobiga ulash orqali bir qancha o‘zaro bog‘liq 
bo‘lgan qarshilik termometrlarini birlashtirish yo‘li bilan haroratni o‘lchash
imkoniyatlari; ularni axborot-hisoblagich mashinalari bilan birga foydalanish 
imkoniyatlari.
Sanoat 
sharoitlarida 
haroratni 
o‘lchashda qarshilik termometrlari
logometrlar, 
avtomatik 
muvozanatlashgan 
ko‘prikchalar va avtomatik 
kompensatsiyalovchi asboblar bilan birgalikda qo‘llaniladi. Bunda shunga e’tibor 
berish kerakki, ushbu asboblar Selsiy graduslarida darajalashtirilgan shkala bilan 
ta’minlangan. Va u faqat qarshilik termometrini ma’lum bir darajalashtirishlarida, 
hamda termometrni o‘lchash asbobi bilan birlashtiruvchi simlar qarshiligi berilgan 
qiymatlaridagina haqiqiy amal qiladi.
Ob’ektning haroratini o‘lchashning beshinchi usuli nurlanish pirometrlari 
hisoblanadi. Nurlanish pirometrlarini tuzilishi va ishlash prinsiplari 12-
laboratoriya ishida bayon etiladi.
Quyida sizni haroratni o‘lchash asboblarini qiyoslash qoidalari bilan 
tanishtiramiz. Ushbu qiyoslash qoidalari turli xildagi laboratoriya va elektron
termometrlar uchun qo‘llaniladi va birlamchi va davriy qiyoslashni o‘tkazish 
tartiblarini o‘rnatib beradi. Tavsiya qilinadigan qiyoslashni amal qilish muddati 
O‘zDavStandart talablari bo‘yicha − 12 oyni tashkil qiladi. 

Download 3,42 Mb.