Sh. N. Fayzimatov

15 
Ob’ektga tashqi ta’sirni ifodalovchi kattalik ta’sir etuvchi deyiladi. 
Boshqaruv vositasi ishlab chiqadigan yoki inson tomonidan beriladigan ta’sir 
boshqariluvChi ta’sir deyiladi. 
Ob’ektning boshqaruv tizimiga bog’liq bo’lmagan ta’sir qarshilik 
ko’rsatuvchi ta’sir deyiladi va u o’z navbatida ikkiga bo’linadi: a) yuklama; b) 
xatolik. Vaqt birligi ichida yuklama bo’lishi ob’ektni ishlashiga bog’liq 
bo’lib,undan ob’ektni himoyalanish imkoni yo’q. Xatolik yonaki ihtiyorsiz 
holatlarga bog’liq bo’lib, ularni kamayishiob’ekt ishini yaxshi tomonga 
o’zgartiradi. Nazorat qilinadigan, ya’ni ob’ekt holatini xarakterlaydigan kattaliklar, 
ular yordamida boshqaruv olib boriladiganlar – boshqaruv yoki rostlash kattaliklari 
deyiladi.
1.1 – rasm.
Odatda rostlanadigan kattaliklar qandaydir darajada boshqarilayotgan 
ob’ektda jarayon sifat ko’rsatgiChi hisoblanadi. OU – ob’ekt holati va ta’sirini 
xarakterlaydigan kattalik 1.1-rasm a va b da tizimli ko’rsatilgan. Bu erda qarshilik 
ko’rsatish ta’siri jami vektorlar yig’indisi 
, 
nazorat 
qilinmaydigan vektorlar yig’indisi 
, boshqaruv kattalik vektorlar 
yig’indisi 
bilan belgilangan. Nazorat qilinadigan shuningdek 
nazorat qilinmaydigan kattaliklar jami ob’ekt holatini xarakterlaydigan vektor 
bilan belgilangan. Bunda n≥m. Vektorlarning boshqa 
koordinatalari x va y mos kelishi mumkin. 
Vektor koordinatalari i va u – ni tegishli ravishda boshqaruvchi va 
boshqariluvChi koordinatalar, g va f vektor koordinatalarini tashqi ta’sir 

16 
koordinatalari: x – vektor koordinatalari holat koordinatalari deb nomlanadi. Ba’zi 
boshqaruv tizimini ko’rib Chiqayotganimizda holat sifatida olingan x vektor 
koordinatalari, boshqaruv kattaligi u vektorga o’xshatiladi. 
Agar ob’ektni matematik bayoni ma’lum bo’lsa, ob’ektga barcha tashqi 
ta’sir bilan birgalikdagi bog’liqlar bo’lgan tenglama tizimi ma’lum bo’ladi. 
Ma’lum bo’lgan mavjud sharoitda ushbu tizim tenglamasi tashqi ta’sir u, g, f 
bo’yicha, holat vektori x va Chiqish boshqarilayotgan kattalik u – ni aniqlashga 
imkon beradi. 
Agar ob’ekt bitta boshqaruvChi va bitta boshqariluvChi kattalik bilan 
xarakterlansa, ya’ni vektorlar i va u bittadan koordinataga ega bo’ladi, bunda 
ob’ekt sodda yoki bir bog’lamli deyiladi. Bir biriga bog’liq bo’lgan bir qancha i va 
u vektorlar koordinatalari mavjud bo’lsa, ob’ekt ko’p tarmoqli deyiladi. 
1-2 – rasm.
Har qaysi boshqaruv ob’ektini statik va dinamik sharoitda ko’rib Chiqish 
mumkin. BirinChi holatda tashqi nazorat qilinmaydigan ta’sirlar g va f, 
boshqaruvChi ta’sirlar i vaqtga bog’liq bo’lmagan holda doimiy deb olinadi. 
Ob’ekt xarakteristikasi bo’lib boshqariladigan kattalikni tashqi ta’sirga 
bog’liqligidir. 
(1.1) 
Bu erda 
- umumiy holatdagi vaqtga bog’liq bo’lmagan o’zgaruvchilar u, g va f 
– lar chiziqsiz vektor funksiyasidir. 
Agar ob’ekt garmonik (bir tekis) ta’sirga uchraydigan bo’lsa, to’g’ri 
qo’yilgan rejimda shuningdek vaqtga bog’liq nisbat bilan ifoda etilishi mumkin. 

17 
Masalan, garmonik ta’sir amplitudalari fazalari bilan ifodalaniladi. Bu holatda 
ko’rib chiqish (1.1) tenglama taxliliga xosdir. 
Dinamik o’rganishda y(t) berilgan tashqi ta’sir o’zgarishi g(t), f(t) va u(t) 
bog’liqligi tadqiq qilinadi yoki uning statik xarakteristikasi o’rganiladi. Bunda 
tenglama (1.1) quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. 
(1.1a) 
Bu erda 
- vaqtning ma’lum funksiyalarida g(t), f(t), y(t) va u(t) ni 
aniqlashga imkon beridagan qandaydir umumiy holatdagi chiziqsiz vektorli 
operator. Ob’ekt x holatini xarakterlaydigan yordamchi vektor kiritish tushunchasi 
bilan ob’ekt matematik dinamikasini bayon etish mumkin. Ularni me’yoriy shakl 
“koshi” ifodasida ko’rsatish mumkin. 
(1.2) 
Bu erda x=dx/dt, 
va 
esa ba’zi umumiy holatda vaqtga bog’liq bo’lgan holda 
o’zgaradigan 
- lar chiziqsiz vektorli operatori. 
Ushbu tizimli tenglamani yeChish uchun x(0) vektorning boshlang’ich 
qiymatini ma’lum bo’lishi kerak (boshlang’ich shartli). Agar nazorat qilinayotgan 
koordinatalari g

Download 8,74 Mb.