0,15
0,2 0,25 0,3Dt
0,05
/ / /
IV
0,05
11.1-rasm.
A vtop o y ezd n in g din am ik p a sp o rti.
1 1
.
3
. A V T O P O Y E Z D N I N G T O R M O Z L A N I S H
D I N A M I K A S I
A vtopoyezd tarkibidagi pritsep (rospusk) torm ozlash m e
x a n i z m i b i l a n j i h o z l a n m a g a n b o ‘li s h i h a m m u m k i n .
Avtopoyezdni to rm ozlash ning ikki usuli bor:
1) avtopoyezd faqat to rtu v ch i av tom obil (tyagach) g ‘il-
diragida mavjud to rm ozlash m exanizm i y ordam ida t o ‘xtatiladi;
2) avtopoyezdning h a m m a g ‘ildiraklarida torm ozlash m exa
nizmi mavjud. A v topoyezd shu to rm o z la r y o rd a m id a t o ‘x-
tatiladi.
A vtopoyezdni to rm o z la s h n in g birinchi usuli ay rim av to
m o b i l n i t o r m o z l a s h d a n f a r q q i l m a y d i , f a q a t t o r t u v c h i
avtom obilga u la n g an pritse p n in g inersiyasi hisobga olinishi
va to r m o z la s h m e x a n i z m i d a hosil b o ‘la d ig an to r m o z la s h
kuchining k attaroq bo4ishini t a ’minlash zarur.
A v to p o y e z d n i t o r m o z l a s h n i n g ik k in c h i
usuli q u y id a g i
variantlardan iborat b o ‘lishi m um kin:
a) tortuvchi avtom obil va pritsep (yarim pritsep, rospusk),
gNldiraklari bir vaqtda torm ozlanadi;
b) a w a l to rtu v c h i a v to m o b il, keyin esa p ritse p (y arim
pritsep, rospusk) g ‘ildiraklari torm ozlanadi;
d) a w a l pritsep (yarim pritsep, rospusk) keyin esa tortuvchi
avtomobil g ‘ildiraklari torm ozlanadi.
I k k i n c h i u s u l d a t o r m o z l a s h n i t u s h u n t i r i s h u c h u n
Y a .X . Z akin tavsiya etgan to rm ozlashning u s tm a -u st tushi-
291
r i l g a n d i a g r a m m a s i j u d a q o ‘l k e l a d i . B u d i a g r a m m a
a v t o p o y e z d n i t a s h k i l e t u v c h i h a m m a e l e m e n t l a r i n i n g
torm ozlanish grafiklarini u m u m iy koordin atala rd a u s tm a -u st
jo y lash tirib hosil qilinadi. T o rm o z la s h n in g
a n a shu u c h ala
variantini k o ‘rib chiqaylik.
Birinchi variantda (11.2-rasm ,
a)
tortuvchi avtom obil va
pritsepda to rm ozlash kuchining m aksim al qiym atiga bir vaqtda
(A — A)
erishib, u m u m iy qiym ati Лар b o ‘ladi. Bu m e to d n in g
afzalligi sh u n d a k i, to rm o z la s h d avrida avto p o y ezd o ‘z tu r-
g ‘unligini saqlaydi.
Ikkinchi variantda (11.2-rasm ,
b)
to rm ozlash
kuchi a w a lo
tortuvchi avtom obilda, keyin esa pritsepda m a k sim a l qiym atga
erishadi, u m u m iy qiy m ati ЛаР grafik usulda q o ‘shish bilan
aniqlanadi. Bu usul bilan torm ozlashda pritsep torm ozlanayotgan
avtom obilini o ‘z massasi bilan to rtad i. S h u n d a avto p o y ezd
b u k la n is h i m u m k i n , b u esa a v t o p o y e z d n in g t u r g ‘u n lig in i
yomonlashtiradi.
U ch in ch i variant b o ‘yic h a to rm o z la n ish d a (11.2-rasm ,
d)
pritsepning torm ozlanishi ilgariroq boshlangani u c h u n av to
poyezd tarang c h o ‘zilib
h arak a t qiladi, bu holat u n in g h a ra
katdagi tu rg ‘unligini yaxshilaydi.
11.4. A V T O P O Y E Z D N IN G Y O N I L G ‘1
T E J A M K O R L I G I
A vto m o b iln in g av to p o y e z d tark ib id a ishlashi u n in g y o ‘l
birligiga sarflagan y o n ilg ‘i m i q d o r in i b i r m u n c h a o s h ira d i.
Lekin pritseplarning ishlatilishi va dvigatel q u w a ti d a n toMaroq
foydalanish hisobiga yonilg‘ining solishtirm a sarfi kam ayadi,
transport ishini bajarishga sarflangan yonilg‘i m iq d o ri a n c h a
kam ayib, yuk tashish tannarxi arzonlashadi.
M a ’lu m k i, a v t o tr a n s p o r td a y o nilgfini te ja s h n in g asosiy
y o N la r id a n biri y o n i l g ‘i s a r f l a s h n i n o r m a l a s h d i r . A y r im
avtom obillar u ch u n yonilg‘i sarflashning chiziqli va solishtirm a
n o rm alari aniq b o ‘lishiga q a ra m a s d a n a v to p o y ezd la r u c h u n
esa bu masala aniq em as va u n i ilmiy asosda yechish zarur.
A v to p o y e z d n i n g 100 k m y o ‘liga s a r f la n a d ig a n b e n z i n
miqdori ayrim avtom obil n o rm asid an pritsep ogfirligining h ar
to n n a s i hisobiga 2,5 1, dizel y o n ilg ‘isi esa 1,5 1 g a ortiq.
292
T ran sp o rt ishini bajarishi u c h u n sarflangan yonilg‘i m iqdori
ay rim av tom obil u c h u n q a n d a y b o ‘lsa, p ritsep u c h u n h a m
sh u n d a y qoladi.
A vtopoyezdlarning yonilg‘i tejamkorligiga uning konstruk
siyasini yaxshilash k a tta t a ’sir k o ‘rsatadi. Bu b o ra d a a v to
p o yezdning havo qarshiligini yengish
qobiliyatini yaxshilash
samarali b o ‘ladi. T ad q iq o tlard an m a ’lumki, 4x2 tipdagi tyagach
va ikki o ‘qli y a rim p r its e p d a n ib o rat, 33 t. li av to p o y ezd
s e m e n t b e t o n y o ‘ld a n 70 k m / s o a t te z lik d a te k is h a r a k a t -
lanayotganda yonilg‘isining 20% havo qarshiligini yengishga
sa rf b o ‘ladi. A e ro d in a m ik m osla m alarn in g ishlatilishi y u q o
ridagi avtomobil u c h u n 50...90 k m /s o a t tezliklar d ia pazonida
yonilg‘i sarfini 11... 17% ga kamaytirishi m u m k in .
XI
bobga doir m a sa la la r
1. O g‘irligi 13000N b o ‘lgan tyagach pritsep bilan qiyaligi
4°, g ‘ildirashga qarshilik koeffitsiyenti 0,04 b o ‘lgan y o ‘ldan
h a rak a tlan m o q d a. T yagach va pritsep og‘irliklari o ‘rtasidagi
b o g ‘lanish koeffitsiyenti 0,62. A v to p o y e z d n in g g ‘ildirashga
qarshilik kuchi aniqlansin.
Javob: P fap = 835 N.
2. O g‘irligi 65000N b o ‘lgan tyagach pritsep bilan balandlikka
chiq ish u c h u n 5000 N k u c h sarflaydi; ty a g a c h va p ritse p
og‘irliklari o ‘rtasidagi bogManish koeffitsiyent 0,53. Y o ‘lning
qiyalik burchagi aniqlansin.
Javob:
a
= 2°52.
3. Jam i qarshilik koeffitsiyenti 0,15 b o ‘lgan y o ‘l qarshiligini
yengish u c h u n tyagach 9000N tortish kuchi sarflaydi. T yagach
va pritsep og‘irliklari o ‘rtasidagi b o g ‘lanish koeffitsiyenti 0,58.
Tyagachning og'irligini aniqlang.
Javob: a = 38000
N
ii
