Raqamli texnikaga kirish va avtomatika

100 
ob’ektning sifat ko`rsatkichlari- texnologik parametrlari rostlash bilan 
bog‘liq bo`lgan boshqarish jarayoni xam bo`ladi. Misol tariqasida bug` 
qozonida yuqori bosimli bug` ishlash chiqarish protsessida undagi texnologik 
parametr-suv sathi balandligi o`zgarmas va berilgan balandlik N
b
ga teng 
bo`lishini ta’minlab turish talab qilinadi (11.2-rasm. ). 1- qalqovich 2- richag, 
3- naycha. Bu funksiyani qalqovich 1, qalqovichni suv sathida o`rnatish 
uchun kerak bo`ladigan ayrisimon dasta va richag 2 dan iborat bo`lgan 
Polzunov regulyatori bajaradi. 
11.2-rasm. Boshqarishning yopiq zanjirli informatsion tizimlari 1- bug‘ 
qozoni; 2-qalqovich ; 3-naycha , 4- richag ( Pozunov regulyatori) 
Qozonga manbadan keladigan suv mikdori Q
k 
qozonga yuqori bosimli 
bug‘ga aylanib chiqib ketadigan suv miqdori Q
r 
ga teng (Q
k
-Q
ch
) bo`lganda 
regulyator richiga 2 gorizontal holati bo`ladi. Hamma boshqa hollarda, 
masalan suv sarfi kamayganda Q
k
>Q
ch 
qalqovich suv sathi balandligining 
ortishi- 

H(t) -H
b
-N(t) ga muvofiq ravishda ob’ektni rostlash organi- RO ga 
ta’sir qilib ob’ektga keluvchi suv miqdorini kamaytiradi, aksincha, suv (bug‘) 
sarfi ortganda Q
k
>Q
ch
qalqovich pastga suriladi, regulyator suv satxi 
balandligining kamayishi 

H(t) -H
b
-N(t) ga muvofik ob’ektni rostlash 
organiga- RO ga ta’sir kilib, ob’ektga keluvchi suv mikdorini oshiradi. Shu 
tarzda ob’ektdagi suv satxi balandligini rostlash protsessini uzluksiz davom 
ettirib turadi. Ob’ekt informatsiya 

N ga muvofik avtomatik 
boshqariladigan rejimda ishlaydi. 
Har bir texnologik jarayon (texnologik jarayon parametrlari deb 
ataluvchi) o`zgaruvchan fizikaviy va kimyoviy kattaliklar (bosim, sarf, 
harorat, namlik, konsentratsiya va h.k.) bilan tavsiflanadi. Texnologik uskuna 
jarayonning to`g‘ri oqib o`tishini ta’minlashi uchun muayyan jarayonni 
tavsiflovchi ko`rsatkichlarini berilgan qiymatda saqlash lozim.
Qiymatini stabillash yoki bir tyokisda o`zgarishini ta’minlash zarur 
bo`lgan kattalikka rostlanuvchi kattalik deb ataladi. Rostlanuvchi katalikning 

101 
qiymatini stabillash yoki ma’lum qonun bo`yicha o`zgarishini amalga 
oshirish uchun mo`ljallangan uskuna avtomat rostlagich deyiladi. Rost-
lanuvchi kattalikning ayni paytda o`lchangan qiymati rostlanuvchi 
kattalikning hozirgi qiymati deyiladi. Rostlanuvchi kattalikning texnologik 
reglament bo`yicha ayni vaqtda doimiy saqlanishi shart bo`lgan qiymati 
rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati deyiladi. Texnologik reglament 
rostlanuvchi kattalikning hozirgi va berilgan qiymatlarini vaqtning har bir 
onida teng bo`lishini talab qiladi. Ammo ichki yoki tashqi sharoitlarning 
o`zgarishi sababli rostlanuvchi kattalikning hozirgi qiymati berilgan 
qiymatdan chetga chiqishi mumkin. Shu paytda hosil bo`lgan, qiymatlar 
farqini xato yoki nomoslik deyiladi.
Xato yoki nomoslik nolga teng bo`lgan texnologik jarayon turg‘unlash-
gan rejim deyiladi. Turg‘unlashgan rejimda moddiy va energetik balanslar 
qat’iy saqlanadi.
Har qanday avtomatik rostlash tizimini ish jarayonida turli faktorlar 
ta’sirida bo`ladigan alohida qurilmalar – elementlar tarzida ko`rsatish mum-
kin. Bularga tizimning ham o`ziga ham uning alohida elementlariga 
keladigan ta’sirlar kiradi.
Ta’sirlar ichki va tashqi bo`ladi. Tizim ichida bir element-dan 
boshqasiga uzatilib, texnologik jarayonning belgilangan yo`nalishda 
bajarilishini ta’minlaydigan ichki ta’sirlarning ketma-ket zanjirini hosil 
qiluvchi ta’sirlar ichki ta’sirlar deb ataladi.
Tashqi ta’sirlarni o`z navbatida ikki turga bo`lish mumkin. Tizimning 
kirishiga ongli uzatiladigan va texnologik jarayonning normal borishi uchun 
zarur bo`lgan tashqi ta’sirlar birinchi turga kiradi. Bular topshirish yoki kirish 
ta’sirlari deb ataladi. Odatda ular x bilan belgilanadi; har qanday avtomatika 
tizimining ishi vaqt ichida bajarilganidan kirish kattaligining ta’siri vaqt bilan 
bog‘lanadi va odatda x(t) tarzida belgilanadi. x(t) ta’sirida avtomatika 
tizimida turli miqdoriy va sifatiy o`zgarishlar sodir bo`ladi, natijada jarayon 
ko`rsatkichlari – rostlanadigan miqdorlar – istalgan qiymatni oladi yoki 
o`zgarish xarakteri talab etilgandek bo`ladi.
Rostlanadigan miqdorlar u(t) bilan belgilanadi va chiqish koordinatlari 
yoki chiqish miqdorlari deb ataladi.
Rostlanuvchi ob’ektga bevosita keladigan ta’sirlar avtomatik rostlash 
tizimiga beriladigan tashqi ta’sirlarning ikkinchi turiga kiradi. Bu ta’sirlar 
tashqi g‘alayonlar deb ataladi va F(t) bilan belgilanadi. 
Turli avtomatika tizimlari uchun g‘alayonlar ham turlicha bo`ladi. 
Masalan, o`zgarmas tok motori uchun motorga keltiriladigan kuchlanish 

102 
kirish miqdori, motorning aylanish chastotasi chiqish (rostlanadigan) 
miqdori, uning validagi yuklama esa g‘alayon bo`ladi.
G‘alayonlar asosiy va ikkinchi darajali bo`ladi. Asosiy g‘alayonlarga 
rostlanuvchi miqdor u(t) ga eng ko`p ta’sir ko`rsatuvchi g‘alayonlar kiradi. 
Agar tashqi g‘alayonlarning rostlanuvchi miqdor u(t) ga ta’siri oz bo`lsa, ular 
ikkinchi darajali deb ham hisoblanadi. Masalan, o`zgarmas tok bilan 
qo`zg‘atiladigan o`zgarmas tok motori uchun motorning validagi yuklama 
asosiy g‘alayon, motor aylanish chastotasining juda oz o`zgarishiga sabab 
bo`ladigan g‘alayonlar (xususan, qo`zg‘atish chulg‘amining va yakor 
chulg‘amining qarshiligini, binobarin, toklarni ham o`zgartiruvchi tashqi 
muhit 
haroratining 
o`zgarishi; 
motorning 
qo`zg‘atish 
chulg‘amini 
ta’minlovchi elektrik tarmoq kuchlanishning o`zgarishi; cho`tkali kontaktlar 
qarshiligini o`zgarishi va boshqalar) ikkinchi darajali bo`ladi. Agar tizimda 
bir chiqish miqdori (koordinata) rostlansa, bunday tizim bir konturli, agar 
tizimda bir necha miqdor (koordinata) rostlansa, shuningdek, bir chiqish 
koordinatasining o`zgarishi boshqa koordinataning o`zgarishiga ta’sir etsa, 
bunday tizim ko`p konturli deb ataladi. Keyinchalik biz asosan 
avtomatikaning bir konturli tizimlarini ko`rib chiqamiz.

Download 2,28 Mb.