Elec tron ion nazariyasi – Atomlar turli tadqiqotchilar tomonidan turli
vaqtlarda yaratilgan, lyokin ular kichik zarralardan iborat. Bu zarralarning
juda birinchi yagona elektr zaryadini o`tkazish elektron bo`lib hisoblanadi.
Fiziklar tomonidan qandaydir “elektr atom” bor deb taxmin qilishadi,
shu bilan birgalikda simdan esa faqat elektr toki uzatiladi deb hisoblashgan,
electronlar o`tgan asrning oxirlarida o`zining hozirgi nomini saqlab qolgan.
1853 – yilda, frantsuz tadqiqotchisi A. Masson havo uzatadigan shisha
naycha orqali elektr razryadini (uchqunlarini) o`tkazmoqchi bo`lgan.
Keyinchalik, bu oddiy qurilma yordamida ingliz olimi Wilyam Kruks ko`p-
lab tajribalar o`tkazdi va bunday naychalar kruks deb nomlangan (kruks
deganda – to`g‘ridan – to`g‘ri elektron – yorug‘lik nurlari televizorlar va
monitorlarga ishlatiladi va kamroq uchraydi).
Katodda – ular manfiy zaryadlangan elektrod tomonidan tarqatildi, oddiy
(g‘ayrioddiy) nurlar manbai sifatida xizmat qilgan. Bu nurlar katod deyiladi.
Kruks katod nurlarini quyidagi ifodalaydi:
– moddalarning nurlari sababli naychani ichki yuzasida yorug‘lik
tarqaladi;
– ular kinetik energiyaga ega va parraklar uzatish natijasida mexanik
harakatlanish imkoniga ega (1.1–rasm.)
– ular magnit maydon oqimini hosil qiladi;
– ular manfiy zaryalangan bo`lib, musbat qutb naycha tomonga
harakatlanadi.
Ingliz fizik olimi 1897 yilda Djozifa Djona Tomson shunga o`xshash
nayni yaratdi, va u elektr maydon bilan katod nur oqimlarini o`lchash
mumkin bo`lgan va quyidagi 1.2–rasmda keltirilgan.
Kuchlanish, 4 va 5 plastinkalar o`rtasidan o`tadigan katod nurlarini
oshirish yoki kamaytirish mumkin. 4 va 5 plastinkalar kuchlanishi qancha
yuqori bo`lsa katod nurlarining to`g‘ri harakatlanish traektoriyasi chetga
chiqishi (og‘ishi) shuncha katta bo`ladi.
Keyinchalik, bu tajriba katod nurlari zarrachalar bo`lagi va massasini
aniqlashga yordam berdi: massasi qanchaki kam bo`lsa va zaryadlangan
zarrachalar shuncha ko`p bo`ladi, elektr maydon yordamida uni to`g‘ri
chiziqli harakat traektoriyasini og‘dirish mumkin. Biroq, buning uchun
7
qo'shimcha tajribalar olib borishga to`g‘ri keldi, lyokin 1909 yilda maqsadga
erishildi. Elektr zaryadlari “katod” zarrachalar hisoblanib kulon iborasida
aytiladi, fiziklar va kimyogarlar o`zlariga qulay bo`lishi uchun bu
“elementar” zaryad kattaligi bir birlik sifatida qabul qilingan.
1.1- rasm. Kruks naychadagi
katod nurlarining ostida aylanadigan
paraglarga ta'sir ko`rsatib harakatga
keltiradi. Bu tajribada katod nurlari
oddiy yorug'lik nurlariga o'xshaydi,
va og'irligiga ega mikroskopik
zarralar oqimi, deb hisoblaydi.
1.2 – rasm. Elektr maydon ta’siri
bilan katod nur oqimlarini Tomson
pribori (asbobi) yordamida o`lchash
uchun mo`ljallangan. 1 – manfiy
zaryadlangan elektrod (katod),
2 – musbat zaryadlangan elektrod,
3 – teshik, 4 va 5 – elektrod
plastikalari katod nurlarini og‘dirish
(chetlanish) uchun mo`ljallangan,
6 – katod nuri ta’sirida yorutuvchi
nayni ichki qatlami maxsus modda
bilan qoplangan, 7 – yorutuvchi
nuqta.
Tomson tavsifidan (ta’rifidan) musbat zaryadlangan zarrachalar, eng
kichik elektr zaryadlari elektronlar deb nomlanadi.
Keyinchalik musbat zaryadlangan zarrachalarni oqimini analogli
priborlarda kuzatish imkoniyatiga ega bo`ldi, ularni esa protonlar deb
nomladi. Lyokin protonning massasi deyarli 2000 marta elektron massasidan
kattaroq, a uning zaryadi elektronlar zaryadiga teng deb aniqlandi va bu belgi
“plyus” ishorasi bilan belgilandi.
Shunday qilib, fiziklar ixtiyorida imkon bo`lgan birinchi “tarkibiy
elementlari” boshqa atomlar modelini qurish uchun harakatga keldi.
Tomson taxmin qildi, atomlar sferada (shar) musbat zaryadlangan, 1.3 a
– rasmda keltirilgan kichik ektronlar deyiladi. Olimlar o`rtasida atom modeli
“Olxo`ri pudding” tarvuz ichidagi urug‘ga o`xshash, buluchka ichida mayizi
borga oxshshlai, atom atrofida elektronlardan tashkil topgan.
8
1.3 – rasm. atom modellari: a – Tomson «olxo`ri pudding»,
b – Rezerford, v – Bor sayyoralararo modeli.
|
