ta la b q ilib b o 'lm a y t li . D e m a k , p e d a g o g i k fa o liy a tg a kirib k e la y o t g a n
h a r b ir i n s o n o ' z i n i n g u n g a m o s l a n u v c h a n l i g i n i , slu i k asbga la y o -
q a ti, q iz iq is h i b o r lig i n i t o 'liq la s a v v u r c lislii kerak.
T a ’lim t e x n o l o g i y a s i n i n g a s o s i y m a q s a d i h a m . o ‘q u v p r e d m e t -
la r in i t o ' l i q o ' z l a s h t i r i s h g a m o s k e la d ig a n t a ' l i m lo y ih a s i n i y a r a t is h -
dir. B u n d a y l o y ih a h o z ir g i z a i n o n p s ix o lo g iy a s i, d id a k tik a si va p e d a
g o g i k a m a l i y o t i n i n g a s o s i y v a i l g ' o r g ‘o y a l a r i g a t a y a n g a n h o l d a -
g i n a yaratilad i.
T a ’lim — boshqariladigan jarayon b o ‘lib, uning natijasi, k o ‘p
jih a td a n , tayyorlangan didaktik loyihaga bog'liq. D idaktik loyiha esa
t a ’lim texnologiyasining m ahsulidir. O 'q u v ch i- talabalarning bilish
faoliyatini didaktik loyihaga k o ‘ra boshqarish t a ’lim texnologiyasi
ning pedagogik asosi sanaladi. H a r q an d ay jaray on ning boshlanishi
va yakuni m avjud boMganidek, didaktik loyihani am alga oshirish-
ning ham kirish va chiqish nuqtalari bor. Ikki nu qta orasiga ju d a k o ‘p
n u q tala rn i jo y lash tirish m u m k in b o ‘lganidek, d idaktik loyihani
am alg a oshirish ibtidosi bilan in tih o sig a c h a b o 'lg an m aso fada
t a ’lim ning sam arali usullari, vositalari ko‘p topiladi. Bu erda t a ’lim
texnologiyasi eng sam arali usul b o 'lib , t a ’lim ning sam arali shaklini
tanlashda o'qituvchiga yordam ga keladi.
D em ak, m aqsaddan etalonga yetib kelguncha o 'q ituvchi (p ed a
gog) va o 'q u v c h i-tala b a ongi ju d a k o 'p hodisalar bilan uchrashadi.
T a ’lim ga texnologik yondashish — bu m a ’lum ot va ta ’lim m azm un-
ini atroflich a tahlil qilish yo'li bilan o 'q u v -tarb iy a jaray on inin g
um um iy, xususiy m aqsadlarini tahlil qilish, o 'qituvchi (pedagog)
va o'q u v ch i-talab a m aqsadlarining uchrashgan nuqtalarida (o'qitish
m aqsadi, o 'q ish m aqsadi) ta ’lim ning didaktik m aqsadini belgilash
asosida ta ’limni loyihalash va amalga oshirish yo'llari bilan mo'ljaldagi
etalonga erishishdir. U m u m an , t a ’lim texnologiyasi haqida gap ket-
g anda o 'z a ro daxldor quyidagi hodisalarni bir-biridan farqlashga
ehtiyoj tug'iladi: ta 'lim n i didaktik loyihalash; loyihani am alga oshi
rish; ta ’limning joriy va oraliq natijasiga k o‘ra didaktik loyihaga tuza-
tish va o'zgartirislilar kiritish; t a ’lim ni takrorlash va yakuniy na-
zo ratd an iborat. Bu hodisalarning birinchi va ikkinchisi a n ’anaviy
t a ’lim tajribasida ham uchraydi. T a ’lim texnologiyasining a n ’anaviy
t a ’lim tizim idan farqi shundaki, ta ’lim natijasi va uning etalon dara-
jasid a bo'lishi doim o o 'q ituv ch i (pedagog) ham d a o ‘quvchi-tala-
baning diqqat m arka/.ida turadi. O 'q itu vch i (pedagog) t a ’lim n a ti-
jasini tez -te z tekshiiib, o ‘q uv ch i-talabalarn i o ‘zlari erishgan yutuq-
lard an ogoh qilib tu ra d i va o ‘q uvchi-talabalar o ‘zlari erishgan yutuq
va kam ch ilik lam i anglab, yutuqlarini yanada ko'paytirishga. k am -
chiliklarini esa b a rta ra f etishga harakat qiladi. 0 ‘quvchi-talabalar
t a ’lim ning zaruriyligini, u lar t a ’lim jarayonining haqiqiy subyektiga
aylangan paytida sezishadi.
T a ’lim texnologiyasi b o ‘yicha qilinadigan ishlar ikki q ism d an
iborat: t a ’lim loyihasini tayyorlash va loyihani am alga oshirish.
1. T a ’lim loyihasini tayyorlash. Loyiha
0 ‘qituvchi yoki ekspert
a ’zolari tuza olish faoliyatining m ahstili b o 'lib , q a to r um um iy xusu-
siyatlarga ega. Loyiha asosida o'qitu v chi (pedagog) va o 'q uv chi-tala-
b alam ing kelajakda birgalikda am alga osliiradigan faoliyati yotadi.
T a ’lim loyihasi m a ’lum ot m azm u n in i davlat standartlari talab -
lari asosida tah lil etish dan boshlanadi. T ahlil m a ’lum ot m azm u n i
elem entlari (bilim lar, k o ‘n ik m a va m alakalar, ijodiy faoliyat tajri-
basi, m unosabatlar) dasturlarda qanday berilganligi. darsliklarda q a n
d ay aks ettirilganligiga qaratiladi. K eyin t a ’lim m azm uni o'rganiladi,
u yoki bu m avzuni o ‘rganish d an k o ‘zda tu tilg an m aqsad, t a ’lim ning
didaktik m aqsadi,
0‘qituvchi (pedagog) va o'quvchi-talabalar m aqsa
di, m aqsadlarni am alga oshirish va hisobga olish varaqalari, berila-
digan uy ishlari m iqdori, m avzular bo'yicha o'tkaziladigan test savol-
lari, reyting nazorati bosqichlari, etalo n darajasida o'zlashtirish usuli
o ld in d an belgilab q o ‘yiladi. Bu ishlarning b archasi ongda t a ’lim
m od elini yaratishga olib keladi.
2. T a’lim loyihasini amalga oshirish. T a ’lim loyihasi bevosita ta ’lim
sharoitida am alga oshiriladi. Bu jaray o n d a quyidagi ishlarga alohida
e ’tib o r qaratiladi:
- o 'rg a n ila y o tg a n m avzu b o 'y ic h a m aq sa d , vazifalar b ila n
o 'q u v c h i-ta la b a la rn i o ld in d a n ta n ish tirish , m u a m m o , to p s h iriq
la rn i, sh u n in g d ek , u y vazifalari, m u sta q il b a ja rila d ig a n ishlar-
n i, u larn i bajarish tartibi, paytini e ’lo n qilish, m avzuni to 'liq o 'z
lashtirish b o 'y ic h a k o 'rs a tm a la r b erish , o 'z la s h tiris h m e ’y o rla-
rin i aytib berish;
- o 'q u v ch i-talab alarn i faol, m ustaqil faoliyatga rag'batlantirish,
u lar diqqatini b o 'lim yoki m avzu m azm uniga tortish, u n i qanday
o 'rganish zarurligini aytib berish, bilishga qiziqish uyg'otish, o 'q ish -
o 'rg a n ish g a havas, m u a m m o la m i bajarish ga ehtiyoj u y g 'o tish ,
em otsiyalar, tafakkur hodisalari, b ilim larni o 'q u v holatlariga ta t-
biq etish y o 'lla ri orqali m avzu b o 'y ic h a m a 'lu m o tla r to 'p la sh ,
to 'p la n g a n m a ’lu m o tlar yuzasidan jo riy n azo ratni tashkil etish,
m avzuni to ‘liq o ‘zlashtirishga oid o'zgarish, q o ‘shim cha, tuzatishlarni
belgilash;
- b o 'lim yoki m avzu b o 'y ic h a to 'p la n g a n b ilim larg a ishlov
berish.
T a ’lim jaray oni stoxastik xarakterga ega. U nd a kutilgan va kutil-
magan, rejalashtirilgan, favqulodda va tasodifiy hodisalar ham uchrab
turadi. O 'rganilgan bilim larga ishlov berish jaray o nid a ham joriy
nazorat natijalariga asoslanib loyihaga yangi o'zgarish, qo'shim cha va
tu zatish lar kiritiladi;
- b o 'lim yoki m avzu b o 'y ich a um u m iy xulosalar ch iqarish,
chiqarilgan xulosalarni m urakkab o 'q u v holatlariga tatb iq qilish,
oraliq nazorat natijalariga k o 'ra m avzu yoki b o'lim bo'y icha axborot
to 'p la s h , to 'p la n g a n a x b o ro tla rg a ish lov b e rish ja ra y o n la rid a
o 'q u v c h i-tala b ala r erishgan y u tu qlarn i tahlil qilish, o 'q u v c h i-tala -
balarning bilim va m alakasi, ijodiy faoliyat tajribasidagi kam chi-
liklarini ko'rsatish, guruhdagi h ar b ir o 'q u v chi-talab aga yakuniy
nazoratgacha bajariladigan q o 'sh im c h a topshiriqlarni berish, ularni
o 'q u v m aterialini yan ada atroflicha o'zlashtirishga rag'batlantirish;
- yakuniy n a z o ra tn in g asosiy vazifasi o 'q u v ch i-talab alarn in g
m a’lum ot va ta ’lim m azm uni elem entlarini etalon darajasida o 'z -
la sh tirish la rin i a n iq la sh , e ta lo n d a ra jasid a n past o 'z la s h tirg a n
o'q u v ch i-talab alarn i ogohlantirish, q o 'sh im c h a topshiriqlar berish
kabilardan iborat.
> Z am onaviy pedagogik texnologiya ta ’lim m aqsadini aniq o 'rn a -
tishdan boshlab to uning natijalarini b aholashgacha b o 'lgan bos-
qichlarning h a r biri u c h u n ijodiy faoliyatni talab etadi. Pedagog
faoliyatining tex n o lo g iy alan u v ch an lik darajasini prof. N .S ay id -
ahm edov quyidagi m ezon iar asosida alohida ajratib ko'rsatgan.
1. T ashxislanuvchan o 'rn atilg an m aqsad — o 'q u v c h i-tala b a to
m o n id a n didaktik, ja ra y o n m ahsuli sifatida o 'zlash tirilg an aniq
o 'lch am li tu sh u n ch alar, am allar va faoliyat turlari.
2. T a ’lim m azm unini o'qu v elem entlari yordam ida bayon qilishda
abstraksiya p o g 'o n a la rin in g va ax b o ro tlarn i o 'zlash tirish darajasi-
ning hisobga olinishi.
3. O 'quv m ateriallarini o'zlash tirish bosqichlarining yetarlicha
m antiqiy q a t’iyanligi — didaktik jaray o n tuzilm asiga mosligi.
4. 0 ‘quv jarayoniga yangi vositalar va axborotlashtirish usul-
larining joriy etilishi.
5. O 'q itu v chin in g qoidabop (algoritm li) va erkin, ijodiy fao-
liyatidagi m um kin b o'lg an chetga chiqish chegarasining ko'rsatilishi.
6. O 'quvchi-talaba va o'qituvchi faoliyatida shaxsiy motivlashgan-
likning t a ’m inlanishi (erkinlik, ijodiyot, kurashuvchanlik, hayotiy,
kasbiy m ohiyat va boshqalar).
7. O 'q itish jaray on ining h a r b ir bosqichida kom m unikativ m u -
n osabatlam ing, axborot texnikalari bilan m u o m ala qilishning m a q
sadga muvofiqligi.
Y uqorida berilgan ko 'rsatk ich lar loyihalangan o 'q u v jara y o n i-
ning texnologik darajasini to 'liq ifodalaydi, am alda jo riy etilishi esa
pedagogni yuqori m alakali m utaxassisga aylantiradi, talabaning n u -
fuzini h a m birm un cha oshiradi va ijodiy faoliyatni rivojlantirishning
yangi qirfalarini ochadi.
Z am onaviy pedagogik texnologiyani m u n ta z am tah lil qilib bo -
rish, loyihalashtiruvchi vositalarning eng zarurin i tan lash m eto d -
larining m aqsadga m uvofiqligini aniqlay bilish (ta ’lim m etodlari),
olinishi zarur b o 'lg a n natijani old in d an tah lil qilish (m aqsadlar-
ning am alga oshishiga erishish), o 'q u v jara y o n in in g yaxlitligini
ta ’m inlash kabi tam oyillarga asoslanadi. Pedagogik texnologiyalarni
t a ’lim jarayoniga jo riy qiUsh, ayniqsa, xorijiy davlatlardagi p e d a
gogik texnologiyalar tajribalaridan foydalangan holda o 'zim iznin g
tizimlashtirilgan t a ’lim jarayonining zam onaviy pedagogik texnologiya
tizim ini vujudga keltirish borasidagi am alga oshiriladigan ishlarni
um um lashtirish va hayotda qo 'llash u c h u n quyidagi tadbirlarga am al
qilish m aqsadga m uvofiqdir:
1. T a ’lim jarayoni ishtirokchilari — o'qituvchi (pedagog) va o'quv-
ch i-talabalar o'rtasida:
O 'qu v rejasini ishlab chiqish, y a’ni o 'q itu v c h i (pedagog) boT im
va b o bni o 'rg an ish rejasini tu za r ekan, ushbu rejada o'q u v ch i-talab a
va o 'q itu v ch i (pedagog) faoliyati o 'z ifodasini to p m o g 'i lozim . Z a
m onaviy pedagogik texnologiya tam o y illarid an biri b o 'lg an o 'q u v
m ehnatining o 'qituvchi (pedagog) va o'q u v chi-talab a o 'rtasida izchil
rejalashtirilgan taqsim oti o 'q itu v ch i (pedagog)dan t a ’lim jaray o n in i
izchil boshqarishni talab qiladi.
2. Fanning ichki bog'lanishi va fuqarolararo bog'lanish im koniyat-
larid an m aqsadli foydalanish.
H a r b ir o 'rg an ilad ig an kichik va yirik o ‘quv birliklari oldin
o'rganilganlarga tayanadi. B unda fanlararo bog'lanishlar va o ’quvchi-
lalabalarning tayyorgarlik darajalarini bilish h a m m u him to m o n lar-
dan biridir. D em ak, o 'q u v ch i-talab an i yangi b o ‘!im, bobni o 'rg a-
nishga olib kirishda undagi mavjud bilim larga tayanish, agar mavjud
bilim lar yangi bobni, boTim ni o'rg an ish g a yetarli b o 'lm asa, oraliq
tayyorgarlik olib borish va sh u n d an keyingina bilim larni o 'rg an ish -
ning navbatdagi bosqichiga o ‘tish m um kin.
3. 0 ‘quv birliklarini (m ezonlarini) belgilash.
0 ‘quv birliklari o ‘qu vchi-talaba o'rganishi lozim b o ‘lgan tu
sh u n ch alar, t a ’riflar, qoidalar, q o n u n lar, hodisalar, vo qealardan
iborat b o 'lib , u lar orasidagi m antiqiy b o g 'lan ishn in g t a ’m inlanishi
shu bob yoki b o ‘lim ning o'zlashtirilishiga olib keladi. O 'q itu v ch i
(pedagog) bob, boMim uch u n ajratilgan soatlarda o 'q u v c h i-ta la b a
lar o'rganishi lozim b o 'lgan m ezonlar hisoblanib, o ’quvchi-talaba
bilim ini baholashning chegaraviy qiym ati aniqlab olinadi. O 'q u v
rejasini tuzishda o 'q itu v c h i (pedagog) va o 'q u v ch i-talab alar bilishi
kerak bo'lgan o 'q u v birliklarini b o 'lim la r, boblar b o 'yicha aniqlay-
di va ularga m ustaqil topshiriq sifatida b o 'lim n i o 'rganishdan oldin
va/ifii qilib beradi.
| 