RNK sintezi (transkripsiya)

Yuqorida ta'kidlanganidek, oqsil sintezi uchun DNK matritsa bo`la olmaydi. Oqsil sintezida genetik axborotni DNK dan oqsil sintezlovchi ribasomani maxsus RNK lar ta'minlaydi. RNK molekulalari makroerg tutgan ATF, GTF, STF va UTF lardan DNK matritsasida, RNK-polimeraza fermentlari ishtirokida sintezlanadi. RNK zanjiri DNK molekulasining bir qismida komplementar tizim asosida sintezlanganligi uchun, ularning nukleotid qatori bir-birlariga mos keladi.

Transkripsiya jarayonida uch turdagi RNK sintezlanadi. Informatsiya RNK ribosomadagi oqsil sintezi uchun matritsa bo`lib xizmat qiladi. Transport va ribosom RNK lar ham oqsil sintezida bevosita faoliyat ko`rsatadilar. Replikatsiya va transkripsiya jarayonlarida umumiylik belgilari bo`lib, DNK molekulasining bir zanjiri matritsa sintezi uchun xizmat qiladi. Lekin, bu jarayonda jiddiy farqlar ham yo`q emas. Replikatsiyada DNK ning ikki zanjiri matritsa xizmatini o`taydi. RNK sintezida DNK ning bir qismi matritsa rolini bajaradi. Bu fragmentlar muayyan genlar guruhini o`z ichiga olgan bo`lib, ularni transkriptonlar deyiladi.

RNK sintezi RNK polimeraza fermenti ishtirokida amalga oshadi.Organizmda bir necha xil RNK polimeraza fermentlari aniqlangan:

3-jadval

Prokariot organizmlarda transkripsiyaning faoliyati RNK-polimerazadagi bir subbirlikning DNK molekulasidagi promotor deb ataladigan qismiga bog`lanishidan boshlanadi. DNK ning bu fragmenti informativ bo`lmasdan, faqat ferment bilan bog`lanish uchun xizmat qiladi. Fermentning bog`langan qismidan transkripsiya boshlanadi. DNK ning promotorida ikkita element bo`lib, ular RNK-polimeraza fermenti bilan o`zaro aloqada bo`ladi, ferment DNK kompleksini mustahkamlaydi.

DNK ning RNK polimeraza bilan bog`langan qismlarini diskriminatorlar deyilib, ular transkripsiya jarayonini tezlashtirishda ishtirok etishi aniqlangan. Ferment ta'sirida DNK molekulasi ikkiga ajralganidan boshlab transkripsiya boshlanadi. Bunday transkripsiya jarayoni prokariotlarda bo`lib, eukariotlarda shunga o`xshash bo`lsa ham ularning promotor qismida farqlar borligi aniqlangan. Eukariot va prokariot organizmlardagi DNK promotorlarining nukleotid qatorlari bir-birlaridan farqlanadi.

Eukariot promotorining uzoqroq qismini enxanseralar deb atalib, ular transkripsiya jarayonini boshqaradi. Transkripsiyaning birinchi nukleotidi 5^/-tomonidan modifikatsiyaga (guanin metillanadi) uchrab, bu jarayonni kepirlanish deyiladi. Shuning uchun transkripsiyadagi birinchi nukleotidni genlarning boshlang`ich nuqtasi yoki KEP - sayti deyiladi. Informatsiya RNKning oxirgi nukleotid qatori (AATAAA) transkripsiya jarayonini to`xtalishida asosiy belgi sifatida xizmat qiladi.

Eukariot organizmlarda promotor, RNK - polimeraza kompleksi o`z faoliyatida maxsus tashabbuskor oqsillar ishtirok etadi. Ularni umumiy transkripsiya omillari deyiladi.

Transkripsiyaning elongatsiyasi

DNK ning bir zanjirida i-RNK ning ma'lum qismi hosil bo`lishi bilan, RNK-polimerazaning muayyan subbirliklari DNK dan ajraladi. Kop-fermenti esa i-RNK ni matritsada uzayishini davom ettiradi. Fermentning 5<sup>/</sup>-3<sup>/</sup> harakati davomida DNK-matritsadagi ajralgan nukleotid qatorlari orasida qaytadan vodorod bog`lari hosil bo`ladi. Sintezlangan i-RNK prokariotlarda oqsil sintezi uchun ribosomaga jalb qilinadi. Eukariot hujayralarda esa yangi sintezlangan transkriptlar posttranskripsion modifikatsiyadan so`ng i-RNK shakllanadi.

Prokariot organizmlarda RNK terminatsiyasi sintezlanayotgan RNK molekulasida soch to`g`nog`ich (shpilka) (8-rasm) shaklidagi zanjirlar hosil bo`lishi bilan boshlanadi. Natijada matritsa bilan transkript o`rtasidagi bog` uzilib, RNK ajraladi.

8-rasm. Terminatsiya saytidagi RNK shpilkasi.

Prokariotlarda terminatsiya maxsus oqsil (p-oqsil) xelikaza faolligiga ega bo`lganlar orqali ham amalga oshadi. Mazkur oqsil transkriptonga bog`lanib, RNK-polimeraza orqasidan harakat qiladi.

Eukariotlarda transkripsiyaning terminatsiya yuritmasi oxirigacha hali aniqlanmagan. Taxmin qilinishicha, sintezlanayotgan genning oxirgi 3^/-OH tomonida RNK-polimeraza fermenti bilan stop-oqsil bog`lanib, transkripsiyani sekinlashtiradi. O`z navbatida ferment terminal nukleotidlar sintezlanib, ular esa sintezlangan RNK ni matritsadan ajratadi. Hosil bo`lgan RNK dagi terminal nukleotidlar ekzonukleaza fermenti orqali ajratiladi. Polimeraza enzimi orqali 150-200 nukleotidli poliadenil zanjir (poli A) RNK ga bog`lanadi.

Matritsadan ajralib yangi sintezlangan transkriptlar posttranskripsion protsessing deb ataluvchi o`zgarishga yuz tutadi. Transport RNK va r-RNK molekulalarining boshlang`ich protsessingida ekzonukleaza fermentlaridan saqlanish uchun ular metillanadilar. Eukariot organizmlarda hosil bo`lgan matritsa yoki i-RNK lar murakkab protssesinglar jarayonida shakllanadi.

Boshlanishida i-RNK oxiridan 15 nukleotid ajralib, poliadenilat-polimeraza fermenti ishtirokida poliadenil nukleotidlari (poli A) sintezlanadi. RNK-polimeraza II 5^/ tomonga 7-metil guanozinni ulab KEP ni shakllantiradi. Bunday i-RNK ning modifikatsiyasi ekzonukleaza fermentlarining ta'siridan saqlanishga qaratilgan bo`lsa, qo`shimcha yana i-RNK ni sitoplazmaga chiqarishga va ribosoma bilan bog`lanishiga yordam beradi. Informatsiya RNK ning poli A qismi yangi sintezlangan transkriptlarni stabil holatga keltiradi.

Yadroda sintezlangan RNK ni ko`p qismi ma'nosiz bo`lib, ularni intronlar deyilib, i-RNKning shakllanishida mazkur bo`limlar ajratiladi. Matritsali RNK translyatsiyada ishtirok etuvchi ma'noli qismini esa ekzonlar deb ataladi. Yangi sintezlangan i-RNK dagi intronlarni ajratilishi va ekzonlarning ulanish jarayonini splaysing deyiladi. Splaysing jarayonini amalga oshiruvchi omillar sifatida yadroviy RNK lar xizmat qiladi va ular fermentativ xususiyatga ega. Ular ribozimlar deyiladi. Ularning oxirgi yopishqoq qismlari bo`lib, intronlar bilan komplementar holda bo`ladilar.

Kichik molekulali, yadroviy RNKlar maxsus oqsillar bilan kompleks holda bo`lib, bularni splaysosomalar deb ataladi. Xuddi shu kompleks i-RNK molekulasidagi intronlarni qirqib, ekzonlarni ulashda ishtirok etadi. Ekzonlarni bir-birlari bilan ulashni RNK-ligaza fermentlari bajaradi. Ular splaysosoma tarkibida bo`ladi.

Mazkur muammoning hal qilinishi quyidagi ikkita muhim ilmiy kashfiyotga sababchi bo`ldi:

● ribozimlar splaysosoma tarkibidagi oqsillarning yordamisiz o`zlari mustaqil ravishda intronlarni qirqish xususiyatiga ega. Demak, ular katalitik- fermentativ xususiyatiga ega ekanligi aniqlandi. Ularning bunday unikal xossasi, fermentlar haqidagi ma'lumotlarni yanada kengaytirishga xizmat qiladi. Chunki biz biologik kataliz faqat oqsil-ferment orqali amalga oshadi degan g`oyaga asoslanar edik.

● birlamchi transkriptda bir necha i-RNK haqida axborot bo`lsa, tabiiy bir qancha splaysing va turli xil shakllanadigan i-RNK variantlari bo`lishi mumkin. Bunday splaysinglar alternativ deb atalib, ular transkripsiyani regulyatsiyasida katta ahamiyat kasb etadi.

● protsessing nihoyasiga yetib, shakllangan i-RNK sitoplazmaga maxsus oqsil-informoferlar orqali ko`chiriladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLA
1.И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш йўлида. Ўзбекистон. Тошкент, 1995.

2.И.А.Каримов. Қишлоқ хўжалиги тараққиёти — тўкин хаёт манбаи.

Ўзбекистон. Тошкент, 1995.

3. Давлат таълим стандартлари ва ўқув дастури. «Шарқ» 2009 й

6.А.С. Коничев, Г.А.Севастьянова. Молекулярная биология, Москва, «АСАДЕМА», 2003

7. А.Имомалиев, А.Зикриёев. Ўсимликлар биохимияси, Тошкент, “Меҳнат”, 1987.

8. A.Q.Qosimov, Q.Q.Qo`chqorov, D.X.Muborakova. Bioximiyadan amaliy mashg`ulotlar. “O`qituvchi”, 1987

9. В.П.Комов, В.Н.Шведова. Биохимия, Москва, «ДРОФА», 2004

10. Ё.Х.Тўрақулов. Биохимия, Тошкент, “Ўзбекистон”, 1996.

11. Ю.Б.Филиппович. Основы биохимии, Москва, «Высшая школа», 1985.

12. И.К.Проскурина. Биохимия, Москва, «ВЛАДОС ПРЕСС», 2001.

13.Qosimov A. va boshqalar. Bioximiya. Toshkent.

14.R.Abdullaev va boshqalar. O`simliklar bioximiyasidan amaliy mashg`ulotlar. “O`qituvchi”, 1994.

15.R.F.Sultonov, N.M.Xolmuhamedova. Bioximiyadan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent. Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti. 1995.

16.www.urss.ru.

17.lib-online.ru.

18.www.pereplet.ru.

19.www.5-ka.ru.

20www.cultinfo.ru.

1.1. Yangi pedagogik texnologiyalarning umumiy tavsifi…………………….5

1.2.O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi.................11

1.3. Axborot tеxnologiyalari mahsullari turlari, ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan o‘rni va ahamiyati.................................................................................................15

1.4.Ta'lim tarbiya jarayonida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish...17

2.1. Nuklein kislotalarning kimyoviy tarkibi...................................................22

2.2. Nuklein kislotalarning tuzilishi……………………………………………28

2.3.Nuklein kislotalar almashinuvi haqida umumiy tushuncha………………….39