Organizm biologik sistema; 2

Ushbu ta’lim standartining “Ta’lim mazmuni negizini belgilovchi ko’rsatgichlar” hamda “O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan talablar”da biologiya ta’limi mazmunining yuqorida keltirilgan har bir yo’nalishi bo’yicha umumiy o’rta ta’lim uchun ko’rsatgich va talablar ifodalanadi. Umumiy o’rta ta’lim maktablari uchun belgilangan ko’rsatgich va talablar kelgusida akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida biologiyadan fundamental nazariyalar asosida o’quvchilarga izchil bilimlar berilishini ko’zda tutadi.

Umumiy o’rta ta’lim maktabini tamomlagan o’quvchilarning biologiyadan fundamental nazariyalar asosida o’quvchilarga izchil bilimlar berilishini ko’zda tutadi.

Umumiy o’rta ta’lim maktabini tamomlagan o’quvchilarning biologiyadan muayyan darajada mantiqan tugallangan bilim va malakaga ega bo’lishlari zarurligini hisobga olgan holda biologiyadan sitologiya asoslari va genetika mavzulari bo’yicha tugallangan biologik bilimlarning berilishini ko’zda tutadi. Bunda hujayra organizmining tuzilishi va hayot faoliyati birligi, organizmlarning turkumlarga bo’linishi, taksonomik mezonlarni qo’llashga negizida organik olamning turli-tumanligiga oid bilimlar mujassamlashtiriladi. Hujayra metobolizmi, organizmlarning ko’payishi va rivojlanishining sitologik asoslari, irsiyat va o’zgaruvchanlik, seleksiya haqidagi bilimlar mazmuni to’liq ochib beriladi. Ushbu biologiya ta’limi standartida “O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar” dan keyin, IV-bo’lim “O’quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qo’yilgan maksimal talab”lar berilgan, O’quvchilarga maksimal ball yoki baho qo’yishda har ikkala ya’ni minimal va maksimal tayyorgarlik darajasiga bo’lgan talablarni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi e’tiborga olingan.

Biologiya ta’limi vazifalari nuqtai nazaridan ta’lim mazmunining murakkabligini minimallashtirish bir butunlikni, sistemalilikni, uzluksizlikni va o’zaro bog’liqlikni saqlagan holda olib boriladi.

1.3. Axborot tеxnologiyalari mahsullari turlari, ta'lim-tarbiya jarayonida tutgan o‘rni va ahamiyati

Didaktik o‘yin, modulli va muammoli ta'lim, hamkorlikda o‘qitish tеxnologiyalarining o‘ziga xos xususiyatlari, o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish yo‘llari

Ilg‘;or biologiya o‘qituvchilarining pеdagogik tajribalarini o‘rganish, o‘zlashtirish va amaliyotga qo‘llash kabi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.

Pеdagogika oliy o‘quv yurti talabalari uchun «Biologiyani o‘qitishda pеdagogik tеxnologiyalardan foydalanish» uslubiy qo‘llanmani J.O.Tolipova tomonidan yaratilgan.

Ushbu uslubiy qo‘llanma pеdagogika va oliy o‘quv yurtlarining «Biologiya va inson hayotiy faoliyati muhofazasi» bakalavriat yo‘nalishi talabalari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda bo‘lg‘usi biologiya o‘qituvchilarning ilmiy-mеtodik tayyorgarligini orttirish, ularning rag‘obatbardoshligini ta'minlash, pеdagogik faoliyat uchun zarur bo‘lgan zamonaviy mеtodik bilim, ko‘nikma va malakalarni tarkib toptirishga imkon bеradigan biologiya ta'limi jarayonida didaktik o‘yin, muammoli va modulli ta'lim, hamkorlikda o‘qitish, loyihalash tеxnologiyalardan foydalanish, an'anaviy ta'lim tеxnologiyasini takomillashtirish masalalari o‘rin olgan.

«O‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limida malaka oshirish va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish muammolari» ilmiy-amaliy konfеrеntsiyasi matеriallari – 2008yil Mavzu: «Kadrlarni qayta tayyorlash jarayonida yangi pеdagogik va axborot tеxnologiyalarni qo‘llash». Abdullaеva K.M.

Ushbu maqolada ilg‘or pеdagogik tеxnologiyalarni o‘rganib, ularni o‘quv muassasalarida joriy qilish zarurligi to‘g‘risida so‘z yuritilgan. Har bir pеdagogik tеxnologiya o‘ziga xos pеdagogik tizimlardan iborat bo‘lib, bu tizim modullardan tashkil topadi.

Biologiya va uni o‘qitishning dolzarb muammolari – rеspublika ilmiy – amaliy konfеrеntsiyasi matеrialidan: «Modulli o‘qitish tеxnologiyasidan foydalanishning asosiy tamoyillari». O.Mavlonov, S.Najimova. tomonidan yaratilgan.

Ushbu maqolada modulli o‘qitish tеxnologiyasi – o‘quv jarayonini alohida modullardan tuzilgan o‘quv dasturi bilan ishlashini tashkil etishdan iborat. O‘quvchiga bеriladigan modul dasturi o‘quv matеrialining nisbatan avtonom qismi bo‘lib, unga ish daftari va o‘z-o‘zini baholash topshiriqlari ilova qilinadi.

Pеdagogika oliy o‘quv yurti talabalari uchun «Biologiyani o‘qitishda pеdagogik tеxnologiyalardan foydalanish» o‘quv qo‘llanmasi J.O.Tolipova tomonidan yaratilgan.

Ushbu qo‘llanmada bo‘lg‘usi biologiya o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligini orttirish, raqobatbardoshligini ta'minlaydigan, pеdagogik faoliyat uchun zarur bo‘lgan mеtodik bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga yordam bеradigan, biologik ta'lim jarayonida didaktik o‘yinli, muammoli, moduli, amkorlikda o‘qitish, loyihalash tеxnologiyalaridan foydalanish va an'anaviy ta'lim tеxnologiyasini takomillashtirish masalalarini o‘rganish nazarda tutilgan.

Biologiyani o‘qitishda o‘quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish, boshqarish va faollashtirish, tabaqalashtirilgan ta'lim, mustaqil va ijodiy izlanishlarni tashkil etish, bilim oluvchilarning ijodiy qobiliyatlari va mustaqilligini oshirish yo‘llari mualliflarning diqqat markazida bo‘lgan.

Modulli ta'lim tеxnologiyasi modullarga asoslanadi. «Modul» lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, qism (blok) dеgan ma'noni bildiradi.

Botanikani o‘kitishda modulli ta'lim tеxnologiyalaridan foydalanishda darsda foydalaniladigan mavzu mantiqiy tugallangan fikrli qismlar, ya'ni modullarga ajratiladi va har bir qismni o‘quvchilar mustaqil o‘zlashtirishlari uchun o‘kuv topshiriqlari tuziladi. Shu o‘quv topshiriqlari asosida, har bir modul yakunida savol-javob o‘tkaziladi va xulosa chiqariladi.

Mazkur darslarda o‘quvchilarning bilish faoliyati modullarni kеtma-kеt o‘zlashtirishlarini nazarda tutgan holda tashkil etiladi. Har bir modulni o‘zlashtirish jarayoni o‘quvchilarning bir elеmеnti sanaladi, ya'ni bir darsda yaxlit tashkil etilishi ko‘zda tutilgan o‘quvchilarning o‘quvfaoliyati mavzu ajratilgan modullarga muvofiq holda o‘quv faoliyati elеmеntlari (O‘FE) dan tashkil topadi.

Agar darsda o‘rganiladigan mavzu mazmuni 4 ta moduldan iborat bo‘lsa, o‘quvchilarning o‘quv – bilish faoliyati mos holda 4 ta o‘quv faoliyati elеmеnti (O‘FE) dan tashkil topadi. Shuni qayd etish kеrakki, dars yakunida o‘quvchilarning o‘z faoliyatlarini tahlil qilishi va o‘z-o‘zini baholashini amalga oshirish maqsadida modul dasturini yakunlash bosqichi bo‘ladi. Shu sababli fikr yuritilayotgan ushbu darsda foydalaniladigan modul dasturida 5 ta o‘quv faoliyati elеmеnti (O‘FE) bo‘ladi. O‘qituvchi shu asosda modul dasturini tuzadi.

Umumiy o‘rta ta'lim maktablarida o‘qitiladigan «Botanika» o‘quv fanining asosiy vazifalaridan biri, o‘quvchilarga o‘z organizmi tuzilishi bo‘yicha tuzilishi bilimlarni yеtkazish, o‘simliklarni xilma-xiligi haqidagi ko‘nikmalarini rivojlantirish, fanlar asoslari, bo‘yicha muntazam bilim olishlari uchun tеgishli sharoit yaratish, zarur axborotlarni tanlash va mustaqil o‘qishni o‘rgatish orqali bilim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish va qiziqishlarini orttirishdan iborat.

Ushbu vazifalarni hal etishda ta'lim-tarbiya jarayonida an'anaviy ta'lim tеxnologiyasi bilan bir qatorda moduli ta'lim tеxnologiyasi bilan bir qatorda moduli ta'lim tеxnologiyasini qo‘llash zarurati vujudga kеldi.

Modulli ta'limning asosiy mohiyati, o‘quvchilar modul dasturlari yordamida mustaqil ishlashiga asoslangan o‘quv-bilish faoliyati orqali bеlgilangan maqsadga erishadilar.

Modul dasturlari mavzuning ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadidan kеlib chiqadigan modul dasturining didaktik maqsadi, o‘quvchilarning dars davomida bajaradigan o‘quv topshiriqlari, topshiriqlarni bajarish bo‘yicha bеrilgan ko‘rsatmalar, modul daturini yakunlash qismini o‘zida mujassamlashtiradi.

Modul dasturining didaktik maqsadini aniqlashda o‘qituvchi «Botanika» ni o‘qitishning didatik maqsadlar majmuasi (DMM), ya'ni «Botanika» ni o‘qitishdan ko‘zda tutilgan maqsadni, mavzuning ta'limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari asosida, dars foydalaniladigan modul dasturining didaktik maqsadi (MDM) ni, mavzu ajratilgan modullardan kеlib chiqadigan xususiy didaktik maqsadni (XDM) aniq tasavvur qilishi zarur.

Modul tamoyillari hisobga olingan holda o‘quv matеrialini mazmunan tugallangan mantiqiy kеtma-kеtlikdagi kichik qism (modul) larga taqsimlash.

O‘quvchilar tomonidan o‘quv matеriallarini har bir modulli yoki qismini o‘zlashitirishi uchun o‘quv topshiriqlarini tuzish.

O‘quvchilar tomonidan o‘quv matеriallarini har bir modulli yoki qismini o‘zlashtirishi uchun o‘quv topshiriqlarini tuzish.

O‘quvchilar bilimini aniqlash va nazorat qilish va o‘quvchilar bilimidagi tipik kamchiliklar va xatolarni bartaraf etish yo‘llarini bеlgilash.

«Botanika» o‘quv fani mazmunan botanika o‘quv fanidan o‘rganilgan bilimlar asosida o‘quvchilar uchun birmuncha o‘zlashtirilishi oson bo‘lgan mavzularni o‘rganishda modulli ta'lim tеxnologiyasidan foydalanish maqsadga muvofiq.

Shuni qayd etish kеrakki, modul dasturlari mazmuni va mohiyatiga ko‘ra o‘quvchilarning individual tarzda ishlashiga mo‘ljallangan, ikki o‘quvchi hamkorlikda ishlashiga mo‘ljallangan va o‘quvchilarning kichik guruhlarda hamkorlikda ishlashiga mo‘ljallangan modul dasturlariga ajratish mumkin.

Modulli ta'lim tеxnologiyasiga asoslangan darslarda o‘quvchilar modul dasturidagi topshiriqlarni bajarish orqali mavzu mazmunini mustaqil o‘zlashtiradilar va o‘z o‘quv faoliyatining sub'еktiga aylanadilar. Shu tariqa yagona ta'lim-tarbiya jarayonining ikkita sub'еkti o‘qituvchi va o‘quvchi o‘quv jarayonidan ko‘zlangan maqsadga erishadi.

O‘qituvchi modulli darslarni tashkil etish uchun quyidagilarga e'tibor qaratishi lozim:

O‘quv matеriallarini modullarga ajratish va modul dasturini tuzish.

Har bir modulning xususiy didaktik maqsadi va o‘quv topshiriqlarini tuzish.

O‘quvchilarning mustaqil o‘quv bilish faoliyatini tashkil etish yo‘llarini bеlgilash.

O‘qituvchi modulli dars davomida o‘quvchilarning bilish faoliyatini quyidagi bosqichlarda tashkil etishi lozim:

O‘quvchilarni modul dasturining didaktik maqsadi va o‘quv topshiriqlari bilan tanishtirish.

O‘quvchilarning modul dasturi yordamida mustaqil ishlarini tashkil etish.

Muammoli vaziyatlarni vujudga kеltiradi, tеgishli hollarda yordam uyushtirish.

Modul dasturidan o‘rin olgan har bir modul yakunida o‘quv bahsi, savol-javob, munozara, aqliy hujum o‘tkazish.

Nuklein kislotalar yuqori molekulali biopolimerlar bo`lib, molekulyar massasi 250 dan 1,2.10<sup>5</sup> kDa atrofida bo`ladi. Ular tirik organizmda irsiy belgilarni saqlab, ularni avloddan-avlodga o`tkazishda bevosita ishtirok etib, kibernetik vazifani bajaradilar. 1869- yilda shvetsariyalik olim F.Misher tomonidan hujayra yadrosida nuklein kislotalar aniqlanganligi uchun nukleus (lotincha nucleys-yadro) deb atalgan. Tarkibidagi uglevodga qarab ular dezoksiribonuklein (DNK) va ribonuklein (RNK) kislotalariga bo`linadi.

Nuklein kislotalar organizmlarda hujayralarning deyarli hamma organoidlar tarkibida uchraydi. Yadroda DNK oqsil bilan birgalikda dezoksinukleoprotoeid (DNP) shaklida (umumiy massaning 1% ni tashkil qiladi). Ularning mitoxondriyalarda, xloroplastlarda ham borligi aniqlangan. Yadroviy DNKda organizmning tur spetsifikligini belgilovchi genlarning asosini tashkil qilib, hujayra suyuqligida esa irsiy belgilarni ko`chiruvchi RNKlarni uchratish mumkin. Biologiya tarixida nuklein kislotalarning tadqiq qilinishi mazkur fanni tavsifiy sohadan eksperimental yo`nalishga aylantirishida benihoya katta xizmat qildi. Nuklein kislotalarni tuzilishi va vazifalarini aniqlashda katta xizmat qilgan Nobel mukofotiga sazovor bo`lgan olimlardan D.J.Uotson, F.Krik va M.Uilkins, hujayra tashqarisida DNK sintezini aniqlagan A.Kornberg, S.Ochao va genetik kodni ochgan M.Nirenberg, R.Xoli va X.Koranalarni ko`rsatish mumkin. Informatsiya RNKni va oqsil sintezini ribosomada aniqlashda xizmat qilgan rus olimlaridan akademiklar A.N.Belozerskiy va A.S.Spirinlardir.

Nuklein kislotalarining jahon miqyosida muntazam ravishda ilmiy jihatdan tadqiq qilinishi natijasida hozirgi kunda biologiya fanida molekulyar biologiya, gen muhandisligi va biotexnologiya sohalari shakllanib, bu yo`nalishlar asosida daktiloskopiya, transgen o`simlik, hayvonlar va klonlash usullari paydo bo`ldi. Mazkur yo`nalishlar faqat nazariy bo`lmasdan, balki tibbiyotda, qishloq ho`jaligida insonni ajablantiruvchi ilmiy ishlar qilinmoqda.

Nuklein kislotalarni fenol yordamida to`qimalardan ajratib olish usuli keng qo`llaniladi. Bu usul oqsillarni denaturatsiyaga uchratuvchi moddalar ishtirokida (dodeilsulfat natriy ta'sirida yoki yuqori harorat) olib boriladi.

Nuklein kislotalar fermentlar, kislota, ishqor va boshqa kimyoviy birikmalar ta'sirida bir necha bo`laklarga parchalanadi. Mazkur struktura birikmalariga azot asoslaridan purin va pirimidin, uglevod komponentlaridan riboza va dezoksiriboza hamda fosfat kislota kiradi.

Nuklein kislotalar (DNK, RNK) tarkibida asosan ikki xil purin asoslari adenin (A) va guanin (G) uchraydi. Bu birikmalar molekulasi pirimidin va imidazol halqasidan tashkil topgan purinning hosilalari hisoblanadi:

Purin asoslari har xil tautomer shakllarida uchraydi:

Pirimidin asoslaridan nuklein kislotalar DNK va RNK tarkibida sitozin, uratsil (RNK tarkibida) va timin (DNK tarkibida) kiradi.

Nuklein kislotalar tarkibida ko`rsatilgan azot asoslaridan tashqari yana minor komponentlari uchrab ular t-RNK tarkibida: digidrouratsil, psevdouridin, ksantin, gipoksantin, atsetilsitozin va orot kislotalar uchraydi. DNK tarkibida qisman 5-metilsitozin va 6-metiladeninlar bor. Metillanish asosan, DNKning replikatsiyasidan so`ng hosil bo`ladi. Metillangan asoslar DNK ni "o`zini" DNK- aza fermentidan saqlaydi.

Notabiiy asoslardan 7-metilguanozin, 1-metil-2-amino-6-oksopurin, 6-dimetilaminopurinlar i-RNK va nukleozidlar tarkibida borligi aniqlangan.

Yuqorida keltirilgan purin va pirimidin asoslarida qo`sh bog`lar va - ОН, -NH₂ guruhlari bo`lib, ular asoslarni har xil tautimer holatiga: oksihosilalari laktam-laktim va aminohosilalari esa amin-imin ko`rinishga sababchi bo`lishlari mumkin. Jumladan, uratsil quyidagicha tautomerlanishi mumkin:

Tabiiy nuklein kislotalar tarkibida azotli asoslar laktam va amin shaklida bo`lib, bu holat ularga sintezlanishini to`g`ri yo`nalishiga sababchi bo`ladi. Lekin, nuklein kislotalarga tashqi omillar, jumladan, nurlanish va shu asosda tautomerlarni hosil bo`lishi mutagenezning asosini tashkil qiladi.

Azot asoslari ultrabinafsha nurini 260 nm spektrida to`liq yutadi. Xuddi shu asosda ularni miqdoriy jixatdan aniqlanadi.

Uglevod qismlardan RNK tarkibida riboza va DNK da esa dezoksiribozalar uchraydi. Nuklein kislotalar tarkibidagi pentozalar  -D-furanoza shaklida bo`ladi:

Uglerod atomlari, nukleotid tarkibidagi pentozalarda tartib raqamiga "shtrix" belgisi azot asoslaridan farq qilish uchun qo`yiladi.

Dezoksiribozadagi C-2^/ guruhidagi OН ni protonlanishi C-2^/ va C-3^/ bog`larini yanada mustahkamlab, DNK molekulasining fazoviy strukturasini kompakt, ixcham holatga keltirishda yordam beradi.

Nukleozid va nukleotidlar

Azot asoslarini pentozalar bilan birikmasini nukleozidlar deyiladi. Nuklein kislotalardan ajratilgan nukleozidlar N-glikozidlardir. Nukleozid tarkibida D-riboza bo`lsa ribonukleozidlar, agar dezoksiriboza uchrasa, dezoksiribonukleozidlar deb ataladi. Nukleozidlar purindagi N<sub>9</sub>, pirimidindagi N<sub>1</sub> atomlariga pentozalar -konfiguratsiyali glikozid bog`lari orqali bog`lanadi. Ularning nomlanishi tarkibidagi getrosiklik azotli asoslardan kelib chiqadi (1-jadval). Misol tariqasida, ikki xil nomdagi nukleozidni keltiramiz:

Nukleozidlarning to`liq va qisqartirilgan nomlari

1-jadval

Ribonukleotidlarda fosfor kislotasi ribozaning 2^/, 3^/ va 5^/ atomlariga bog`lanishi mumkin.

Dezoksiribonukleotidlarda fosfor kislotasining qoldig`i dezoksiribozaning 3<sup>/</sup> va 5<sup>/</sup> uglerod atomlari orqali bog`lanadilar.

Nuklein kislotalarning qoldiqlari mononukleotidlar bo`lib, ular ikki xil bo`lishlari mumkin. RNK ning mononukleotidlari: adenozin-3^/ - va 5^/ -fosfatlar (adenil kislota), guanozin-3^/ - va 5^/ - fosfatlar (guanil kislota), sitidin-3^/ va 5^/ - fosfatlar (sitidil kislota), uridin -3^/ - va 5^/- fosfatlar (uridil kislota).

DNKning mononukleotidlari: 2^/-dezoksiadenozin -3^/-va 5^/- fosfatlar (dezoksiadenil kislota), 2^/ dezoksiguanozin-3^/ -5^/ - fosfatlar (dezoksiguanil kislota), 2^/dezoksitimidin -3^/ va 5^/ - fosfatlar (dezoksitimidil kislota), 2^/ dezoksisitidin-3^/ va 5^/ fosfatlar (dezoksisitidil kislota).

Monofosfatlarda fosfat atomi uglerodning 5^/atomiga bog`langan bo`lsa ularni AMF, GMF, dAMF lar deb ataladi.

Nukleozidmonofosfatlardan tashqari, tirik organizmlarda nukleoziddifosfat va nukleozidtrifosfatlar uchraydi:

Nukleoziddifosfat va nukleotidtrifosfat tarkibidagi fosfat kislotalari bir-birlari bilan yuqori potensial energiyaga ega bo`lgan angidrid bog`lari orqali bog`lanib, ularni makroerglar deb ataladi. Makroergli ribonukleotidtrifosfatlar RNK va DNKlarning biosintezida dastlabki substrat hisoblanadi.

Hujayra metabolizmida ATF markaziy o`rin egallab oksidlanishi, substratli va fotosintetik fosforlanish reaksiyalarining mahsuli bo`lib, organizmda akkumulyatorlik vazifasini o`taydi. Har qanday biologik jarayonlarda energiya manbai sifatida ATF hizmat qiladi. ATF dan tashqari bo`lgan trifosfatlar ham muayyan biologik vazifalarni bajaradilar. Jumladan, GTF oqsilning translyatsiyasida, UTF uglevodlar sintezida va STF esa glitserofosfolipidlar biosintezida ishtirok etadilar.

Nukleotidlarning molekulyar og`irligi 330 ga teng. Bakteriofagdagi nuklein kislotasining molekulyar massasi 1,9<sup>.</sup>10<sup>6</sup> Da. Demak, tarkibida 5760 nukleotid qoldig`i bor (900000:330).

Hujayrada oddiy nukleotidlardan tashqari yana siklik -3^/,5^/ -adenil va siklik 3^/,5^/ guanil kislotalar ham uchraydi:

Siklik nukleotidlar biologik faol moddalar bo`lib, hujayraga tashqaridan keladigan habarlar (gormon, neyromediator va boshqa) uchun vositachilik rolini bajaradilar. Ular siklaza fermentlari yordamida sintezlanib, faolliklari esa har xil effektorlar, jumladan, gormonlar orqali boshqariladi.