payvandlashdan foydalaniladi.
Quvurlarni bosim bilan (qarshilik bilan, induksion, radiochastotali)
payvandlash bilan ishlab chiqarish elektr payvandlangan quvurlarni olishning
eng keng tarqalgan uslubi bo‘lib hisoblanadi. Quvurlarni elektr
85
payvandlaydigan agregatlar ishlab chiqariladigan quvurlarning o‘lchamiga
bog‘liq ravishda kichik (quvurlarning diametri 32 mm gacha), o‘rtacha
(quvurlarning diametri 114 mm gacha) va katta (quvurlarning diametri 530 mm
gacha) agregatlarga bo‘linadi. Har bir agregatning tarkibiga odatda quyidagi
uskunalar kiradi: shakl beruvchi stan, quvurelektrpayvand stan, kalibrlaydigan
stan va quvurlarni harakat paytida qirqadigan qurilma. Quvurelektrpayvand
stanlarning unumdorligini oshirish maqsadida liniyaga reduksion stan kiritiladi,
u quvurlarni qirqishdan oldin yoki keyin o‘rnatiladi. Agar reduksiyalash
qirqishdan oldin amalga oshirilsa, u holda bunday quvur shartli ravishda
cheksiz quvur deb ataladi, kalibrlash stanidan keyin uni qizdirish esa seksiyali
pechda amalga oshiriladi. Quvur qirqmalarini reduksiyalashni bajarish uchun
ular ham o‘tkazma pechda oldindan qizdiriladi, reduksiyalashdan keyin esa
kerakli uzunlikda qirqiladi.
Elektr payvand quvurlarni ishlab chiqarishda boshlang‘ich mahsulot
sifatida kartochkalar yoki rulonlar ko‘rinishidagi polosalar va listlardan
foydalaniladi. Tayyorlash operatsiyalari quyidagilar bo‘lib hisoblanadi: listlarni
to‘g‘irlash, chekkalarni qirqish, kartochkalarni oldindan payvandlash, rulonlarni
tarqatish, ularni qirqish, kuyindidan tozalash yoki yuzani eritish bilan tozalash
(zarurat bo‘lganda), sovuq prokatlash, bitta rulondagi lentaning uchini boshqa
rulondagi lentaning uchi bilan tutashtiruvchi payvandlash va hokazolar.
Payvandlashdan
oldingi
asosiy
operatsiya
quvur
tayyorlanmani
shakllantirish bo‘lib hisoblanadi. bu operatsiya turli uskunalarda – shakl
beruvchi presslar, uch yoki to‘rt jo‘vali stanlar, tegishli kalibrlarga ega
navbatlashuvchi gorizontal va vertikal duo kataklar (12 tagacha) tizimidan
tashkil topadigan quvurlarga shakl beruvchi stanlarda bajariladi Jo‘valarning
kataklarda joylashishi polosani asta-sekin quvur shakliga keltirishni ta’minlaydi
(2.18 - rasm). Stanning oxirgi katagidan chiqqandan keyin quvur tayyorlanmasi
elektrpayvand agregatga kelib tushadi, bu erda quvurning chekkalari maxsus
rolikli elektrodlar bilan bir-biriga zich qilib qisiladi va bir paytning o‘zida
payvandlanadi.
86
Quvurlarni bosim bilan payvandlashda plastik deformatsiya odatda
payvandlanadigan quvur tayyorlanmasining deformatsiyasi tufayli vujudga
keladigan tashqi kuch (bosim) hisobiga sodir bo‘ladi. Bosimning kattaligi
quvurning
payvandlanadigan
chekkalarida
metallning
birgalikda
deformatsiyalanishini ta’minlashi lozim. Chekkalar bo‘ylab eng katta
deformatsiya darajasiga quvurning bu joylarida harorat maksimal bo‘lganda
erishiladi. Qizdirish harorati yuqori va plastik deformatsiya katta bo‘lganda
chekkalarning payvandlanadigan yuzalarini qoplab turgan oksid plenkalar
emiriladi va yuzadagi notekisliklar bartaraf bo‘ladi, bu notekisliklar
payvandlanadigan chekkalarda metall atomlarining yaqinlashishiga to‘sqinlik
qiladi.
Rekristallanish
haroratidan
yuqori
haroratgacha
qizdirilgan
chekkalarning birgalikda plastik deformatsiyalanishi va bir paytda sodir
bo‘ladigan rekristallanish natijasida bir paytning o‘zida har ikkala
payvandlanadigan chekkalarga tegishli bo‘ladigan donlar vujudga keladi va
rivojlanadi. Bunda chokning metalli bosim bilan payvandlashning barcha
turlarida rekristallangan strukturaga ega bo‘ladi.
2.18 – rasm. olti kletli prokatlash stanida chokli quvurning bukub olish
jarayoning ketma ketlik sxemasi: 1 – 6 – stan kletlarining raqamlari
Quvurlarning chekkalarini eritish orqali payvandlash bilan tutashtirish
payvandlanadigan chekkalarning metallini issiqlik manbai bilan eritish va qattiq
87
metallning suyuq metall bilan ho‘llanishi hisobiga sodir bo‘ladi. Bunda erigan
metall tashqi kuchlarning ta’sirisiz payvand chuqurchasini hosil qilish bilan
quyuladi, quvurda payvand chok issiqlik manbaining ta’siri tugagandan keyin
metallning kristallanishi natijasida shakllanadi. Issiqlik manbai chekkalar
bo‘ylab ko‘chirilganda payvand chuqurchasining siljishi sodir bo‘ladi va bu
quvurda bo‘ylama chok shakllanishiga olib keladi. Chokning metalli quyilgan
dendrit struktura bilan tavsiflanadi. Har ikkala payvandlash uslublari uchun
tutashtiriladigan chekkalar o‘rtasida umumiy donlar hosil bo‘lishi bilan metall
bog‘lanish vujudga kelishi xarakterli bo‘ladi. Quvurlarni eritish bilan
payvandlashni to‘g‘ri chok bilan ham, spiral chok bilan ham amalga oshirish
mumkin. Bosim bilan payvandlash tezligi eritish bilan payvandlash tezligiga
qaraganda
10-20 martaga yuqori, shu sababli birinchi turdagi payvandlash
ko‘proq afzal deb hisoblanadi.
Yuqori legirlangan po‘latlardan quvurlar ishlab chiqaradigan agregatlar
tayyorlanmalarni tayyorlash uskunalari, shakl beruvchi stan, payvandlash stani,
kalibrlaydigan stan va quvurlarni harakat paytida qirqadigan qurilmani o‘z
ichiga oladi. Quvurlarni olish texnologik jarayoni bosim bilan payvandlaydigan
quvurelektrpayvand agregatlardagi xuddi o‘sha ketma-ketlikda kechadi va
faqatgina payvandlash tamoyili bilan farq qiladi.
Quvurlarni inert gazlar muhitida payvandlashda elektr yoyi volframdan
ishlangan erimaydigan elektrod va payvandlanadigan quvur o‘rtasida hosil
qilinadi.
Quvurlarni gazelektr payvandlashda soplo konstruksiyali gaz gorelkalari
qo‘llaniladi, ularning tiplari va o‘lchamlari quvurning o‘lchamlari va
payvandlash tezligi bilan belgilanadi.
Quvurlarni plazmali payvandlashda 10-15% vodorod qo‘shish bilan
argondan foydalaniladi. Plazmali payvandlash argonda payvandlashga
qaraganda tezlikni, shuningdek payvand chokning sifatini oshiradi. Bu turdagi
payvandlashni qalin devorli quvurlar uchun qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Metallni ko‘proq shiddatli qizdirish manbai elektron nur bo‘lib
88
hisoblanadi, uning yordamida qizdirish zonasida juda yuqori haroratlarni hosil
qilish va har qanday metallni payvandlash mumkin. Bunda chok zonasida
yuqori mexanik xususiyatlarga ega bo‘lgan mayda donli struktura hosil bo‘ladi.
Biroq bu samarali payvandlash usuli past unumdorlikka ega.
Flyus ostida yoyli payvandlash bilan 426 - 2500 mm diametrli va
devorining qalinligi 3-25 mm bo‘lgan quvurlar ishlab chiqariladi, ulardan
magistral gaz, neft quvurlari tarmoqlari va boshqa shu kabilarda foydalaniladi.
Chokning yo‘nalishiga bog‘liq ravishda quvurlar to‘g‘ri chokli va spiral chokli
bo‘lishi
mumkin.
Flyus
ostida
payvandlash
elektrod
va
quvur
tayyorlanmasining chekkalari o‘rtasida elektr yoyini hosil qilishdan tashkil
topadi. Buning natijasida tayyorlanmaning chekkalari va elektrod sim eriydi,
suyuq metall vannasini hosil qiladi, bu vanna qotganda chok hosil bo‘ladi.
Suyuq metallning oksidlanishining oldini olish uchun payvandlash flyus ostida
bajariladi, flyus ham erish bilan himoyalaydigan shlak qatlamini hosil qiladi.
Spiral chokli quvurlarni ishlab chiqarish jarayonning uzluksizligi va kichik
ishlab chiqarish maydoni bilan ajralib turadi. Bunda spiral prokatlash stanini
tezda quvurlarning bir diametridan boshqasiga o‘tkazish mumkin, olinadigan
quvurlarning uzunligi amalda cheklanmaydi, quvurlarning o‘zlari ideal dumaloq
kesim bilan to‘g‘ri bo‘lib chiqadi va o‘zining mustahkamligi bo‘yicha to‘g‘ri
chokli quvurlardan 20-40% ga mustahkam bo‘ladi. Spiral payvandlashda
lentaga shakl berish maxsus shakl beradigan qurilmada listning bo‘ylama o‘qiga
nisbatan burchak ostida joylashgan tekislikda plastik bukish yo‘li bilan olinadi.
Payvandlash ikkita yoki uchta payvandlash golovkalari bilan amalga oshiriladi,
bunda xuddi to‘g‘ri chokli quvurlarni payvandlashdagi kabi flyus qatlami ostida
yoyli payvandlash qo‘llaniladi. 2.19 - rasmda uchta payvandlash golovkalari
bilan chok hosil qilish sxemasi keltirilgan.
89
2.19 – rasm. Spiral chokli quvurlar olishda payvandlashning boshlang‘ich
sxemasi
Spiral payvandlash agregati tarkibiga tayyorlanmani tayyorlash liniyasi,
shakl beradigan-payvandlaydigan stan va sayqal berish uskunalari kiradi. Spiral
chokli quvurlarni ishlab chiqarish rulon listli po‘lat bilan olib boriladi. Biroq
ularda qirqilgan listlardan payvandlash yo‘li bilan cheksiz polosa hosil
qiladigan stanlardan ham foydalanilishi mumkin. Quvur tayyorlanmasiga shakl
berish uchun har xil tipdagi shakl beruvchi qurilmalardan foydalaniladi.
| 