O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov X. A. Sattorov M. V. Meliqo

41 
3-BOB. SANOAT KORXONALARIDA ENHATNI QURISHNING 
VAZIFALARI 
3.1. Sanoat korxonalarida avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy 
etilishining maqsadga muvofiqligi 
Har qanday avtomatlashtirilgan tizimi loyihalashtirilayotgan vaqtda 
loyihani 
ishlab 
chiquvchi 
– bu obektni boshqarish tizimida 
avtomatlashtirishning qanday darajasi zarur bo‘ladi degan muhim savolni 
yechishi kerak. Avtomatlashtirish darajasi inson omili yordamida 
bajariladigan tizimlardan avtomatik amalga oshadigan tizimlaragacha keng 
chegaralarda o‘zgarishi mumkin. Bir tomondan, avtomatikaning zamonaviy 
vositalari boshqarish tizimida inson ishtirokini doim ham almashtira olmaydi. 
Ikkinchi tomondan, inson o‘z chegaralangan imkoniyatlari tufayli boshqara 
olmaydigan ob’ektlar mavjud. Boshqarish tizimlarida inson ishtiroki va 
avtomatik boshqarishning uyg‘unlashishi samaraliroq hisoblanadi. 
Avtomatika yordamida boshqarish zarur bo‘lgan sharoitlar quyidagilar: 
1. Insonning fiziologik va psixologik imkoniyatlari (mushak kuchlari, 
axborotlarni qayta ishlash va qabul qilish tezligi,u yoki bu fizik ko‘rinishda 
kodlangan axborotlarni qabul qilish qobiliyati, ish qobiliyati va h.k.) bu 
ob’ekt yoki jarayonni boshqarish uchun yetarli emas hisoblanadi; 
2. Tizim inson hayoti va salomatligi uchun xavfli bo‘lgan muhitda bo‘lishi 
mumkin. Bu holda ishlab chiquvchi boshqarish tizimida mehnat sharoitlarini 
sog‘lomlashtirish va yengillashtirish, avtomatika yordamida texnika 
xavfsizligini oshirish imkoniyatlarini aniqlashtiradi; 
3. Obyektni boshqarishda insonning ishtiroki undan juda yuqori malakani 
talab qilishi mumkin. Ba’zi ishlab chiqarishlarda noyob mutaxassislar 
mavjud bo‘lib, ularning boshqarish jarayonida qatnashishi optimal 

42 
yechimlarga yaqin bo‘lgan yechimlarga erishishga imkon beradi. Bu 
mutaxassislarni almashtirish oson emas 
4. Mehnat resurslarining yetishmasligi mavjud (masalan, o‘zlashtirilmagan 
va olisdagi tumanlarda ishlab chiqarish ob’ektlarini yaratishda); 
5. Avtomatika kritik va avariya holatlarida ob’ektni boshqarishda zarur. 
Oddiy holatlarda o‘z majburiyatlarini a’lo darajada bajaradigan mutaxassis, 
avariya holatlarida turli psixologik va fiziologik ta’sirlar ostida boshqarish 
bo‘yicha to‘g‘ri echimlarni qabul qilishga yaroqsiz bo‘lib qolishi mumkin.
Boshqarish tartibiga ko‘ra, ob’ektni boshqarishda qandaydir boshqarish 
sifati mezoni shakllantirilishi mumkin. Bu mezon narx ifodalanishiga ega 
yoki qiymatlariga boshqarish tizimi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladigan bir 
qancha parametrlarni optimallashtirish masalasi ko‘rinishida ifodalanadi 
(bunda parametrlarning qiymatlari narx baholanishi bilan qandaydir 
bog‘langan). Boshqarish ob’ekti prinsipial qo‘lda boshqarish imkoniyatiga 
ega bo‘lishi kerak. Lekin inson ob’ektni boshqarish bilan boshqarish mezoni 
nuqtai nazaridan nooptimal yechimlarni qabul qilib qo‘yishi mumkin.
Agar avtomatik boshqarish sifatini sezilarli yaxshilashga imkon bersa, 
u holda uning qo‘llanilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Buyurtmachi faqat 
avtomatlashtirishga ketgan sarflarni boshqarish sifatini yaxshilashdan 
yutuqlarga (qabul qilingan o‘zini oqlash muddatlarini hisobga olib) pulli 
ko‘rinishda taqoslashi kerak bo‘ladi. Agar bu taqqoslash natijasida u 
avtomatlashtirishdan iqtisodiy yutuqni aniqlasa, u holda boshqarish tizimida 
inson ishtiroki qisman yoki to‘liq avtomatika bilan almashtirilishi kerak. 
Endi asosiy masalalardan biri ENHAT tizimlarini qurishda qanday 
avtomatlashtirish darajasi tanlanishi lozimligini aniqlasak. Bu masalani 
yechish uchun ENHATning asosiy funksiyalarini energiya iste’moli (hisobga 
olish) haqida ma’lumotlarni yig‘ish, shuningdek, korxona energiya ta’minoti 

43 
jarayonlarini tahlil qilish va boshqarishni o‘tkazilishini eslash zarur. Hisobga 
olish katta hajmli ma’lumotlarni to‘plash va ular bilan ishlashga bog‘liq, bu 
yerda EHM insonga nisbatan shubhasiz avzalliklarga ega. Shuning uchun 
hisobga olishni deyarli to‘liq avtomatik qilish mumkin. 
Lekin, korxona energiya ta’minotini boshqarishni amalga oshirish 
insonning ishtirokisiz bo‘lmaydi. EHM dasturiga texnologik jarayonlar 
talablarining barcha nozik tafsilotlarini qo‘yib bo‘lmaydi (yoki juda 
murakkab), avtomatikaning u yoki bu zararlarini algoritmik tavsiflash qiyin. 
Bu holda EHM ga boshqarish funksiyasini amalga oshirish uchun insonga 
yordam berish vazifasi yuklanadi (operator tahlil qilishi uchun qulay shaklda 
ma’lumotlarni tayyorlash, aniqlik darajasi past ma’lumotlarni aniqlash va 
alohida parametrlarning o‘zgarishlarini taxmin qilish, operatorlar 
harakatlarining to‘g‘riligini qayd etib borish va nazorat qilish). Shunday 
qilib, korxona energiya ta’minotini boshqarishda optimal avtomatlashtirish 
darajasi, inson-operator va EHM qatnashishining optimal qo‘shilishi topilishi 
kerak. 

Download 2,38 Mb.