FOYDALANISH
N.B.Ismatova
BuxDU Pedagogika kafedrasi o‘qituvchisi
Annotatsiya:
Strategik fikrlash, muammolarga nostandart usullarda yechim izlash va
asosli tavakkal qilishga o‘rgatilgan mutaxassislarning yangi avlodi paydo bo‘lgan muammolarni
malakali hal qilishi, istiqbollarni ko‘rishi va ularni amalga oshirish yo‘llarini topishi kerak.
Yuqori darajadagi kadrlar tayyorlash vazifasi ta’lim tizimidan innovatsion yondashuvni talab
qiladi.
291
Kalit s
o‘
zlar:
dars, jarayon, dastur, interfaol, ko‘nikma,o‘qituvchi, o‘quvchi.
Asosan, o‘quv jarayonida darslarni o‘tkazishning faol va interaktiv
shakllaridan (dialog rejimidagi seminarlar, munozaralar, kompyuter
stimulyatsiyalari, biznes va rolli o‘yinlar, aniq vaziyatlarni tahlil q’ilish,
psixologik va boshq’a treninglar, guruh muhokamalari) keng
foydalanishni ta'minlashi kerak. Talabalarning kasbiy ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirish maq’sadida talabalarning ilmiy-tadqiqot
guruhlari, va oliy o‘quv yurtlariaro telekonferensiyalari ishining natijalari)
sinfdan tashqari ishlar bilan birgalikda amalga oshirish zarur.
Interfaol shakllarda o‘tkaziladigan darslarning nisbati dasturning
asosiy maqsadi (missiyasi), talabalar kontingentining xususiyatlari va aniq
fanlarning mazmuni bilan belgilanadi. Masalan, o‘quv jarayonida
bakalavriat talabalari uchun ular auditoriya darslarining kamida 40 foizini
tashkil qilishi kerak. Interaktiv (“Inter” – o‘zaro, “act” – harakat qilish) –
o‘zaro munosabatda bo‘lmoq, suhbat, suhbat tarzida bo‘lmoq degan
ma’noni anglatadi. Interaktiv ta'lim inglizcha "interaktiv ta'lim"
atamasining tarjimasi bo‘lib, o‘zaro ta'sirga asoslangan o‘rganish (spontan
yoki maxsus tashkil etilgan) va o‘zaro ta'sirga asoslangan o‘rganish degan
ma'noni anglatadi. Interfaol ta'lim tinglovchilarning o‘quv muhiti bilan
bevosita o‘zaro ta'siriga, ishtirokchilarning shaxsiy tajribasiga asoslanadi.
An’anaviy o‘qitish o‘qituvchining sub’ekt sifatidagi, o‘quvchining esa
pedagogik jarayonning ob’ekti sifatidagi pozitsiyasiga asoslanadi. Interfaol
darslarda o‘qituvchining o‘rni darsning maqsadiga erishish uchun
o‘quvchilar faoliyatining yo‘nalishiga qisqartiriladi. O‘qituvchi o‘zining
dars rejasini ham ishlab chiqadi (odatda, bu interfaol mashqlar va
topshiriqlar bo‘lib, ular davomida talaba materialni o‘rganadi). Interfaol
ta'lim - bu kognitiv faoliyatni tashkil etishning maxsus shakli. Bu juda aniq
va bashorat qilinadigan maqsadlarni nazarda tutadi. Maqsad - qulay o‘quv
muhitini yaratish. Bunda talaba yoki tinglovchi o‘z muvaffaqiyatini, o‘z
intellektual kompetensiyasini his qiladi, bu esa o‘quv jarayonining o‘zini
samarali qiladi, bilim va ko‘nikmalar beradi, shuningdek, mashg‘ulot
tugagandan so‘ng muammolarni hal qilish ustida ishlash uchun zamin
yaratadi.
Boshqacha aytganda, interfaol ta’lim, eng avvalo, interfaol ta’lim
bo‘lib, uning davomida o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasida, o‘quvchilarning
o‘zlari o‘rtasida o‘zaro ta’sir mavjud bo‘ladi. Ta'limning interfaol
shakllarining asosiy vazifalari quyidagilardir: o‘quvchilarning qiziqishini
uyg‘otish; o‘quv materialini samarali o‘zlashtirish; o‘quvchilarning
qo‘yilgan ta'lim muammosini hal qilish yo‘llari va variantlarini mustaqil
ravishda izlash (taklif etilgan variantlardan birini tanlash yoki o‘z
variantini topish va yechimni asoslash); o‘quvchilar o‘rtasida ta’sir
o‘rnatish, jamoada ishlashni o‘rganish, har qanday nuqtai nazarga nisbatan
292
bag‘rikenglik, har kimning so‘z erkinligi huquqini hurmat qilish, uning
qadr-qimmatini hurmat qilish; talabalarning fikr va qarashlarini
shakllantirish; hayotiy va kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirish; talabaning
ongli kompetentsiya darajasiga erishish. O‘quvchilar o‘rtasida ta’sir
o‘rnatish, jamoada ishlashga o‘rgatish, har qanday nuqtai nazarga
bag‘rikenglik, har kimning so‘z erkinligi huquqini hurmat qilish, uning
qadr-qimmatini hurmat qilish; talabalarning fikr va qarashlarini
shakllantirish; hayotiy va kasbiy ko‘nikmalarni shakllantirish; talabaning
ongli kompetentsiya darajasiga erishish.
Shu sababli, ta'limning interaktiv shakllarini joriy etish zamonaviy
universitetda talabalarni tayyorlashni takomillashtirishning eng muhim
yo‘nalishlaridan biridir. Endilikda o‘qituvchining o‘z mutaxassisligi
bo‘yicha malakali bo‘lishi va tegishli bilimlarni talabalarga o‘tkazishi
yetarli emas.
Talabalar o‘quv jarayonida faol ishtirok etish orqali o‘rgangan
materialga osonroq kirib boradi, tushunadi va eslab qoladi. Shundan kelib
chiqib, bugungi kunda asosiy uslubiy yangiliklar o‘qitishning interfaol
usullaridan foydalanish bilan bog‘liq. O‘qitishning interfaol usullaridan
foydalangan holda o‘quv jarayoni guruhning barcha talabalarini istisnosiz
o‘quv jarayoniga jalb qilishni hisobga olgan holda tashkil etiladi.
Birgalikda faoliyat deganda har bir kishi o‘zining alohida individual
hissasini qo‘shishini anglatadi, ish jarayonida bilim, g‘oyalar, faoliyat
usullari almashinuvi mavjud. Individual, juftlik va guruh ishlari, rolli
o‘yinlar tashkil etiladi, hujjatlar va turli ma'lumot manbalari bilan ish olib
boriladi.
Interfaol usullar o‘zaro ta'sir, tinglovchilarning faolligi, guruh
tajribasiga tayanish va majburiy qayta aloqa tamoyillariga asoslanadi.
Ochiqlik, ishtirokchilarning o‘zaro munosabati, ularning dalillari tengligi,
birgalikdagi bilimlarni to‘plash, o‘zaro baholash va nazorat qilish
imkoniyati bilan ajralib turadigan o‘quv muloqot muhiti yaratiladi.
O‘qituvchi yangi bilimlar bilan birgalikda trening ishtirokchilarini
mustaqil izlanishga olib boradi. O‘qituvchining faoliyati o‘quvchilarning
faolligiga o‘z o‘rnini bosadi, uning vazifasi ularning tashabbuskorligi
uchun sharoit yaratishdir. O‘qituvchi o‘quv ma'lumotlarini o‘zi orqali
o‘tkazadigan filtrning rolini rad etadi va ishda yordamchi vazifasini
bajaradi, ma'lumot manbalaridan biri.
Interfaol shakllardan foydalanganda o‘qituvchining roli keskin
o‘zgaradi, u markaziy bo‘lishni to‘xtatadi, u faqat jarayonni tartibga soladi
va uning umumiy tashkil etilishi bilan shug‘ullanadi, zarur vazifalarni
oldindan tayyorlaydi va guruhlarda muhokama qilish uchun savollar yoki
mavzularni shakllantiradi, maslahatlar beradi, rejalashtirilgan rejani
amalga oshirish vaqti va tartibini nazorat qiladi. Ishtirokchilar ijtimoiy
293
tajribaga - o‘zlarining va boshqalarning tajribasiga murojaat qilishadi, shu
bilan birga ular bir-birlari bilan muloqot qilishlari, belgilangan vazifalarni
birgalikda hal qilishlari, nizolarni engishlari, umumiy aloqa nuqtalarini
topishlari va murosaga kelishlari kerak.
Kompetensiyaga asoslangan yondashuvni amalga oshirish uchun
turli interaktiv shakllardan foydalanish mumkin:
-davra suhbati (munozara, debat)
-aqliy hujum (aqliy hujum, aqliy hujum)
- biznes va rolli o‘yinlar
- keys-stadi (aniq vaziyatlarni tahlil qilish, vaziyatni tahlil qilish)
- master-klass va boshqalar.
Interfaol darsni ishlab chiqishda ishning ayrim tamoyillarini hisobga
olish tavsiya etiladi:
- dars ma'ruza emas, balki umumiy ishdir.
- barcha ishtirokchilar yoshi, ijtimoiy mavqei, tajribasi, ish joyidan
qat'iy nazar tengdir.
- har bir ishtirokchi har qanday masala bo‘yicha o‘z fikrini bildirish
huquqiga ega.
- shaxsni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanqid qilishga o‘rin yo‘q (faqat fikrni
tanqid qilish mumkin).
- darsda aytilganlarning barchasi harakat uchun qo‘llanma emas,
balki fikrlash uchun ma'lumotdir.
Interfaol ta'lim bir vaqtning o‘zida bir nechta muammolarni hal qilish
imkonini beradi, ularning asosiysi muloqot qobiliyatlari va qobiliyatlarini
rivojlantirishdir. Ushbu trening talabalar o‘rtasida hissiy aloqalarni
o‘rnatishga yordam beradi, tarbiyaviy vazifani ta'minlaydi, chunki u bizni
jamoada ishlashga, o‘rtoqlarining fikrlarini tinglashga o‘rgatadi, yuqori
motivatsiya, bilim kuchi, ijodkorlik va tasavvurni ta'minlaydi, muloyimlik,
faol hayotiy pozitsiya, individuallik qadriyati, so‘z erkinligi, faollikka urg‘u
berish, o‘zaro hurmat va demokratiya.
O‘quv jarayonida interfaol shakllardan foydalanish, amaliyot shuni
ko‘rsatadiki, o‘quvchilarning asabiy yukini engillashtiradi, ularning
faoliyati shakllarini o‘zgartirishga, diqqatni dars mavzusining asosiy
masalalariga aylantirishga imkon beradi.
Talabalarni ma'lum bir fanni (dars mavzusini) o‘rganish uchun u
yoki bu interaktiv ta'lim shakllariga qo‘llash va tayyorlash fanning ish
dasturida va interfaol (o‘ziga xos) shaklda darsga tayyorgarlik ko‘rish
bo‘yicha ko‘rsatmalarda aks ettirilishi kerak.
| 