O c h I q kon ishlari t e X n o L o g I y a s I, m e X a n I z a t s I y a s I va

Karyem ing ish olib boriladigan bortining qiyalik burchagi 10-20° oralig’ida 
b o ’ladi. Vaqt ichida bortning qiyalik burchagining vaqt b o ’yicha o ’zgarishi 
karyer tugal konturida qoplovchi to g ’ jinsi hajmining o ’zgarishiga ta’sir 
qilmaydi, biroq, u qoplovchi to g ’ jinsining joriy hajmining o ’zgarishiga ta’sir 
qiladi, bu esa o ’z o ’m ida uzoq vaqt davom ida yillik qoplovchi to g ’ jinsi hajmini 
taqsimlashga yordam beradi.
5. 
Foydali qazilm alar zaxirasi mumkin b o ’lgan qazib olish masshtabi, 
karyeming amal qilish muddali va qazib olishning iqtisodiy ko ’rsatkichlari bilan 
aniqlanadi. Razvedka qilingan kon konturidagi foydali qazilm a zaxiralari 
geologik zaxira deyiladi. Foydali qazilm alam ing geologik zaxiralari uning xalq 
xo ’jaligi kerakliligiga k o ’ra balansli va balansdan tashqari turlarga b o ’linadi. 
Balans zaxiralari deb ulami qazib olishning hozirgi vaqtda konditsiya talablarini 
qanoatlantiruvchi ekanligi tushuniladi. Ulami qazib olish iqtisodiy jihatdan 
maqsadga muvofiq b o ’ladi. Balansdan tashqari zaxiralar deganda, ayni vaqtda 
qazib olish kam m iqdorda, kon uyumining kam quvvatida va ekspluatatsiya 
qilishning murakkab sharoitlari natijasida iqtisodiy jihatdan muvofiq b o ’lgan 
zaxiralar tushuniladi.
Sanoat zaxiralari - bu karyem ing amal qilish m uddatida yer q a ’ridan qazib 
olinishi kerak b o ’lgan balans zaxiralarining qismidir. K aryem ing sanoat 
zaxiralari balans zaxiralaridan loyihaviy y o ’qotilishlami ajratib tashlagan holda 
aniqlanadi. Loyihaviy yo ’qotilish - yer qa'riga qaytarib joylashtirilm aydigan 
qilib loyihalangan balans zaxiraning bir qismidir. Karyerlarda yo ’qotilishlar 3- 
10% ni tashkil qiladi. K aryer qurilish davrida yer q a’ridan qazib olingan sanoat 
zaxiralarining bir qismi yo 'ld o sh qazib olish deyiladi, sanoat zaxiralari va 
yo ’ldosh qazib olishlar orasidan farq ekspluatatsion zaxiralar deyiladi (1.11- 
rasm.).
Karyer konturlarida foydali qazilm alar zaxirasi ( мг) quyidagi formula bilan 
aniqlanadi:
•
nisbatan doimiy qalinlikdagi gorizontal konlami qazib olishda:
24

V = S h + - PhlctgP, + i xhlctg2/),
2 
3
•
nisbatan doimiy qalinlikdagi qiya va tik qiya konlarni qazib olishda:
K - n M H . - W - f t + S J L ,  
(1.22)
Bunda, А,- nanoslar qalinligi, m;
5,,52- (1.13) formuladagi kabi;
•
loyiha va qirqimdagi murakkab va doimiy bo’lmagan tuzilishga ega qiya 
va tik qiya konlami qazib olishda:
О-23)
Bunda, S0,S„ ... ,S„- parallel ko’ndalang kesimdagi (gorizontal) konlaming 
maydonlari, 
m
2;
Vi« A-j» — Л  •" 4 ° ’shni kesishmalar orasidagi masofa, m.
6. 
Bir necha holatlarda qoplovchi tog’ jinsi hajmi ko’p holatlarda foydali 
qazilma hajmidan ko’p bo ’ladi va bu ko’rsatkich konlami ochiq usulda qazib 
olishning texnik-iqtisodiy jihatdan muvofiqligini ko’rsatadi. Karyer konturida 
qoplovchi tog’ jinsi hajmi quyidagicha aniqlanadi:
K = K - K
1. 1 1 . - r a s m . F o y d a l i q a z i l m a z a x i r a l a r i k l a s s i f i k a s t i y a s i
25

7. 
Karyem ing yyer yuzasi b o ’yicha kaiyyer osti o ’lchamlari, uning 
chuqurligi va bortlarining qiyalik burchaklariga bog’liq. Karyem ing yyer 
yuzasidagi o ’lchamlari analitik formulalar yordam ida (yyer yuzasining tekis 
maydoni da) yoki grafik formulalar bilan aniqlanadi. K aryem ing o ’zgaruvchan N  
chuqurligi bo ’yicha karyerdagi kon m assasining birinchi keltirib chiqarilgan 
hajmiy qiymati, balki qirqim maydonini ( л 2) ham k o ’rsatadi:
= 5 + PHc‘80v + * H 2ctg2pv  (1.25)
dn
(1.25) tenglam asiga karyer chuqurligini q o ’yib, karyer maydonining yyer 
yuzasidagi kattaligini aniqlash formulasiga ega b o ’lamiz.
K aryem ing yyer yuzasi bo ’yicha tugal chegarasidagi uzunligi L (m) va 
kengligi B, (m) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
L'=Lj+2H'Ctgfr
B '= B d+2H'Ctgf}'

Download 8,39 Mb.