Iiiiquqiga ega» deb belgilab o‘tilgan.O‘zbekiston Respublikasida mehnatni
muhofaza qilish O ‘zbekiston Respublikasi «Mehnat qonunlari kodeksi»
iisosida olib boriladi. Bu m e’yoriy hujjat 1996-yilda
kuchga kirib, unda
mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, hamma korxona va muassasalarga
mehnat sharoitini yaxshilash, baxtsiz hodisalaming oldini olish uchun
zarur choralami ko‘rish kerakligi belgilab berilgan. Shuningdek, ishchi,
xizmatchilami ishdan bo‘shatish, xodimlar bilan korxona ma’muriyati
o‘rtasida yuzaga keladigan bahsni muhokama etishni tartibga soladi, bunda
mehnatkashlar manfaatlari himoya qilinadi. Masalan, mehnat shartnomasi,
ish bilan ta’minlash, ish vaqti, dam olish vaqti,
ish haqi, kafolatlar va
kompensatsiyalar, mehnat muhofazasi, ayollar mehnati, yoshlar mehnati,
iintiyozlar, mehnat intizomi, nazorat, mehnat nizolari va h.k. Mehnat
qonuniyatlari ish vaqtidan ortiq mehnat qilishni butunlay taqiqlaydi.
Ishchilar har yili bir marta 24 kundan kam boim agan miqdorda haq
toianadigan ta’til bilan ta’minlanadilan Bu
ulaming mehnat faoliyatini
liklash, sogiiqlarini mustahkamlash imkoniyatini yaratadi.
Mehnat qonuniyati o'smirlar mehnatini muhofaza qilishga ham alohida
ahamiyat beradi. 16 yoshga toim agan o ‘smirlar ishga qabul qilinmaydi.
lia’zi hollarda ular korxona kasaba uyushmasi qo‘mitasi ruxsati bilan ishga
qabul qilinishi mumkin. 16 yoshgacha b o ig an o‘smirlar uchun 24 soatli,
18 yoshgacha boiganlar uchun 36 soatli ish haftasi joriy qilingan. Ular
uchun toianadigan ish haqi aynan shu kategoriyadagi ishlarda ishlaydigan
balog‘at yoshidagi ishchilarning o'rtacha ish haqidan kam boim asligi
kerak. 0 ‘smirlarning tungi ishlarda, dam olish kunlarida ishlashlari ga
y o i qo‘yilmaydi hamda ularning sogiiqlari uchun zararli boigan
ishlami bajarishga jalb qilish taqiqlanadi. Mehnat qonuniyatlariga asosan
ba’zi zararli ish sharoiti b o ig an joylarda ishlovchilar uchun ustama haq
toianadi yoki ish soati qisqartiriladi. Ish soatining qisqarilishi ishchining
kamroq zararlanishiga olib keladi.
Jumladan, kimyo sanoati korxonalarida
ish soati kuniga 4 yoki 6 soat qilib belgilangan. Bundan ishlovchilaming
30 foizi foydalanadi. Shuningdek, zararli muhitda ishlovchilar uchun
qo‘shimcha ta’til joriy qilingan b o iib , u 12-36 kungacha b o iish i mumkin.
Qo‘shimcha ta’tildan ishlovchilaming 70 foizi foydalanadi. Zararli
joylarda ishlovchilar uchun ustama haqi bir qancha sexlarda oylikning
13 foizini, o‘ta zararli ishlarda esa 30-35 foizini tashkil etadi. Sogiiq
uchun o‘ta xavfli sharoitlarda ishlayotganlaming
kasb kasalliklariga
clialinmasliklarini ta’minlash va sogiiqlarini mustahkamlash maqsadida
51
ularga bepul oziq-ovqat mahsulotlari (sut, qatiq va h.k) beriladi. Bu
imtiyozdan 30 foiz ishchi va xizmatchilar foydalanadilar. Shuningdek,
zararli va zaharli muhitda ishlayotganlar uchun xavfsizlikni ta’minlash,
sog'liqni saqlash maqsadida mehnat qonunchiligiga asosan shaxsiy
muhofaza vositalari korxona hisobidan bepul beriladi. Misol uchun,
gazniqob, resperator, ko'zoynak, himoya moslamalari, dielektrik kalish,
kiyimlar, xalat va qoiqoplar. Ishlab chiqarish
korxonalarida zararli va
og‘ir mehnat sharoitida ishlayotganlar kasb kasalliklariga uchramaslik
va salomatliklarini mustahkamlash maqsadida (har 3,6,12 oyda) tibbiyot
ko‘rigidan o‘tkaziladi, zaruriyatga qarab qo‘shimcha chora-tadbirlar
ko‘riladi. Mamlakatimizda aholining mehnat qilish jarayonida erkaklar
bilan ayollarning teng huquqligi ta’kidlansa-da, ayollarning erkaklar
singari og‘ir va zararli b o ig an ishlarda ishlashlarini bildirmaydi. Chunlci
ayollar fiziologiyasini hamda ayollarning oiladagi tutgan o‘mini hisobga
olib, qonunda ular uchun muayyan yengilliklar
va maxsus qoidalar
belgilangan. Shuning uchun ba’zi bir o g ir jismoniy va zaharli ta’siri
b o ig an ishlarida ayollar mehnatidan foydalanish taqiqlanadi. Masalan,
zaharli moddalar ajraladigan yoki qoilaniladigan, kimyo sanoatining
ayrim tarmoqlarida, yuqori haroratli qora metall quymalar ishlab
chiqarishda (quymakorlik sanoatida), o g ir yuklami transportlarga yuklash
va tushirish, yer osti ishlarida va boshqa bir qancha sohalarda ayollarning
ishlashiga y o i qo'yütnaydi. Shuningdek, qizlar va 8 yoshgacha bolalari
b oigan ayollarning tungi ishlarda (soat 22 dan soat 6 gacha) ishlashlari,
dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilish
va xizmat safariga yuborish
taqiqlanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasining
1993-yildagi
«Mehnatni
muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunida ishlovchilaming mehnatini va
s o g iig in i ta’minlash, ishlab chiqarish tarmoqlarida mehnat muhofazasini
tashkil etishning yagona tartibini o‘matishga qaratilgan. Bu qonun 5
ta b o iim va 29 moddadan iborat: 1 b o iim . Umumiy qoidalar (7 ta
modda); II b o iim . Mehnatni muhofaza qilishni ta’minlash (8 ta modda);
III boiim . Ishlovchilarning mehnatini muhofaza qilishga oid huquqlarni
amalga oshirishdagi kafolatlar (6 ta modda); IV boiim . Ishlovchilaming
mehnatini muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga
rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati (3 ta modda); V
boiim . Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa
m e’yoriy hujjatlarni buzganlik uchun javobgarliklar (5 ta modda)
52
Mehnat muhofazasiga oid hamma ishlar oldindan tuzilgan reja
asosida amalga oshiriladi. Buning uchun mehnatni
muhofaza qilishning
nomenklatura chora-tadbirlari rejasi tuzilishi kerak. Nomenklatura chora-
tadbirlari rejasi kasaba uyushmasi qo‘mitasi bilan kelishilgan holda korxona
ma’muriyati tomonidan tuziladi. Unda ushbu korxonada mehnat sharoiti,
kasb kasalliklari va o‘z korxonasiga inson organizmga ta’sir qiluvchi
zaharli omillaming mavjudligi asos qilib olinadi. Nomenklatura chora-
tadbirlari rejasiga bajarilishi lozim bo‘lgan, ish sharoitini yaxshilashga
olib keladigan chora-tadbirlar kiritilishi lozim. Ular quyidagicha boiishi
lozim:
