aktiv
va
passiv
turlarga bo’linadi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining
passiv turiga bino va inshoatlar, aktiv turiga esa quvvat mashina va uskunalari,
ishchi mashina va uskunalar, transport vositalari, texnologik liniyalar, ya’ni biron-
bir turdagi mahsulot yaratishda foydalaniluvchi mehnat qurollari kiritiladi.
Korxonaning aktiv asosiy ishlab chiqarish fondlari eng harakatchan va
ahamiyatli hisoblanadi. Fan-texnika taraqqiyoti davomida ko’plab korxonalarda
aktiv ishlab chiqarish fondlarining salmog’i ortadi, ularning tarkibi va ko’rinishi
o’zgaradi, asosiy fondlar guruh va turlarining ma’naviy eskirish tufayli
almashinish sur’ati tezlashadi.
Ishlab chiqarish miqyosining o’sishi va boshqa ijobiy o’zgarishlar
sharoitlarida, ba’zan korxonaning asosiy fondlari, jumladan, ishchi mashinalar va
uskunalar, ishlab chiqarish binolari, qurilmalar va hokazolar yetmay qoladi.
Bunday hollar ro’y berganda korxona shartnoma asosida o’ziga kerakli bo’lgan
asosiy fondlarni yollaydi va ular ijaraga olingan hisoblanadi. Ijaraga beruvchi va
ijaraga oluvchi o’rtasida yuzaga keluvchi mulk munosabatlari
lizing
deb ataladi
(ingl. Lease - ijara).
Asosiy fondlarning umumiy hajmida alohida guruhlarining qiymat bo’yicha
o’zaro nisbati asosiy fondlarning turlar bo’yicha tuzilmasini aks ettiradi hamda
KIRISH………………………………………………………………………...
11
amaliyotda foizlarda o’lchanadi. Korxona asosiy ishlab chiqarish fondlari
tuzilmasining, birinchi o’rinda uning aktiv qismini - mashina va asbob-uskunalarni
ko’paytirishga yo’naltirilgan takomillashtirishdan manfaatdor bo’lishi lozim.
Ularning ulushi qanchalik yuqori bo’lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
miqdori shunchalik katta bo’ladi va aksincha.
Korxona asosiy fondlarining turlar bo’yicha tuzilmasi, ko’p jihatdan kapital
qo’yilmalarning texnologik tuzilmasi orqali, jumladan, ularning yangi qurilish va
qayta ta’mirlash, amaldagi ishlab chiqarishni kengaytirish va qayta qurollantirish
bilan avvaldan belgilab qo’yilgan bo’ladi. Asosiy fondlarning turlar bo’yicha
tuzilmasiga ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va konsentrasiya qilish darajasi ham
katta ta’sir o’tkazadi. Yirik korxonalar, ishlab chiqarishni fondlar bilan
ta’minlashda va fan-texnika taraqqiyoti yutuqlaridan keng foydalanishda kichik va
o’rta korxonalarga qaraganda ko’proq imkoniyatga ega. Biroq kichik korxonalar
harakatchanroq, ularning boshqaruvi moslashuvchanroq bo’lib, natijada ishlab
chiqarishni texnik jihatdan qayta qurollantirish osonroq kechadi.
Asosiy fondlar alohida guruhlari o’rtasidagi nisbat asosiy fondlarning qaysi
guruhi uchun mablag’ sarflanishi jamiyat uchun ahmiyatsiz emas. Chunki
korxonalarni ishlab – chiqarishda asosiy o’rin egalaydigan va ularning ishlab
chiqarish imkoniyatlarini xarakterlaydigan asosiy fondlarning aktiv qismi -
mashina va jihozlarning ko’payishi qiziqtiradi.
Asosiy fondlar aktiv qismining normal ishlashini ta’minlaydigan binolar,
inshootlar, inventarlar asosiy fondlarning passiv qismiga kiradi.
Asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatida jihozlar hissasining oshishi
boshqa teng sharoitlarda ishlab chiqarishning o’sishiga va fondlar qaytimining
oshishiga olib keladi.
Shuning uchun aosiy fondlar strukturasini to’g’ri tashkil etish ishlab
chiqarishning o’sishiga, tannarxning pasayishiga va korxona pul mablaglarining
ortishga olib keluvchi shart sifatida qaraladi.
|
