|
Ilimiy biliw dárejeleri hám formaları
|
| bet | 5/5 | | Sana | 18.12.2023 | | Hajmi | 97,35 Kb. | | #123011 |
Bog'liq Akadem (6)Ilimiy biliw dárejeleri hám formaları
Ilimiy izertlewdiń tiykarınan eki, empirik hám teoriyalıq izertlew dárejeleri bar. Empirik yamasa sezimiy-tájiriybelik biliw dárejesinde janlı baqlaw, sezimiy biliw baslanǵısh rol oynaydı. Usınıń menen birge sezimiy biliw dárejesindegi empirik izertlew iskerligi teoriyalıq kórsetpe yamasa programmalıq principler tárepinen jóneltiriledi, alınǵan maǵlıwmatlar qayta islenedi.
Sonday eken, izertlewshi sezimiy biliw ob'ekti hám procesine «aql kózi»menen qaraydı, faktlerdi teoriyalıq biliw sheńberine kiritedi. Sonday bolsada, izertlewdiń baslanǵısh basqıshında sezimiy-tájiriybelik biliw ústin turatuǵın wazıypa hám mashqala bolıp qalaberedi.
Faktlerdi jıynaw, olardı tolıq maǵlıwmatın beriw hám baslanǵısh ulıwmalastırıw, baqlaw hám eksperimentdan alınǵan materiallardı tártipke salıw, klassifikaciyalaw empirik biliwdiń tiykarǵı belgileri esaplanadı.
Empirik biliw dárejesinde izertlew qılınıp atırǵan ob'ekttiń sırtqı belgileri, ózgeriwsheń ózgeshelikleri, sezimiy qabıllaw hám janlı baqlaw qılsa bolatuǵın ózgeshelikleri hám tárepleri kórsetiledi. Bunda paydalanılatuǵın túrli priborlar hám ólshewshiler izertlewshiniń sezimiy qabıllaw qábiletin kúsheytgishleri rolin oynaydılar. Mısalı, mikroskop izertlewshiniń kóriw, analizator bolsa seziw qábiletin 10, 100 márte kúsheytip maǵlıwmat beredi.
Empirik biliw dárejesinde qollanılatuǵın usıllar qatarına tiykarlanıp baqlaw, ólshew, salıstırıwlaw, tájiriybe hám eksperiment ótkeriw, klassifikaciyalaw kiredi.
Teoriyalıq biliw dárejesi. Bul dárejede túsinik, princip, aksioma, teoriya sıyaqlı oylaw formaları menen islew ústin turatuǵın izertlew iskerligine aylanadı. Empirik biliw dárejesinde alınǵan faktlar, maǵlıwmatlar analiz etiledi, ulıwmalastırıladı, ob'ekt degi gúzetilmegen ózgeshelikler tusintiriledi, nızam yamasa nizamlıq ashıladı. Sol tártipte mexanika, elektr hádiyseleri nızamları ashılǵan, mánisi túsintirilgen.
Ilimiy biliw formaları : mashqala, ideya, gipoteza hám teoriya.
Ilimiy izertlewdiń dóretiwshilik tárepi mashqala, odan kelip shıǵıp máseleler hám sorawlardı qoyıw qábiletinde kórinetuǵın boladı. Ilimiy izertlew mashqalanı belgilewden baslanadı.
Mashqala sheshiliwi kerek bolǵan quramalı teoriyalıq yamasa ámeliy-texnologiyalıq máseleler kompleksi bolıp tabıladı. .
Mashqala soraw yamasa másele tárzde dúzilgen húkimler izbe-izligin shólkemlestirip, olardan payda bolǵan oy-pikirlerde biz házirge shekem bilmegen zat (qásiyet, hádiyse, mánis), onı biliw jolları anıqlanadı.
Ilimiy biliwdiń taǵı bir zárúrli forması ideya bolıp tabıladı. Ideya - intuitiv (kútilmegende) túrde payda bolatuǵın ilimiy boljaw hám teoriyanıń konseptual tiykarın ańlatpalaǵan biliw forması bolıp, ol máseleni qoyıw, tájiriybelik maǵlıwmatlardı ulıwmalastırıw, quramalı mashqalalı jaǵdaynı túsiniw múmkinshiligin beredi.
Ideyanıń tiykarǵı waziypası úyrenilip atırǵan zat hám hádiyselerdi túsiniw hám túsindiriwge járdem beriw bolıp tabıladı. Ideya ruwxıylıqta jańa pikir formasında payda boladı. Payda bolıw formasına kóre ideya dóretiwshilik oylaw tuwındı bolıp tabıladı. Hár qanday jańa pikir, boljaw, mashqalanı qoyılıwı hám sheshimi daslep ideya formasında payda boladı.
Gipoteza. Gipoteza shama menen oylaw arqalı kórinetuǵın ilimiy biliw forması bolıp tabıladı.
Gipoteza -tastıyıqlaw kerek bolǵan, úyrenilip atırǵan predmet jóninde sheklengen faktlar tiykarında boljaw, shamalıq pikir bolıp tabıladı. Haqıyqıy ilimiy gipoteza bir qatar talaplarǵa juwap beriwi kerek.
1. Pándegi aldın jańalıq ashılǵan nızamlarǵa qarsı kelmewi kerek.
2. Gipoteza sheklengen sheńberde sonda da faktik maǵlıwmatlarǵa sáykes keliwi kerek.
3. Gipoteza forması logikalıq qarama-qarsılıqlardan jıraq bolıwı kerek.
4. Gipoteza tastıyıqlaw yamasa biykarlaw etiliwi múmkinshiligin iyelewi kerek.
Keyingi izertlewlerde jańa faktlar jıynaladı, ulıwmalastırıladı, nátiyjede gipoteza tastıyıqlanadi yamasa biykarlanadı. Tastıyıqlanǵan gipoteza islep shıǵılatuǵın teoriyanı strukturalıq bólegine aylanadı.
Teoriya. Ilimiy izertlewdiń eń zárúrli nátiyjesi teoriya bolıp tabıladı. Teoriya ilimiy biliwdiń eń quramalı, bir pútkil forması bolıp tabıladı.
Tiykarınan teoriya ob'ektlerdiń ózgeshelikleri hám funksiyaların túsintirip beretuǵın ideyalar, pán nızamları, principlerı hám túsinikler sisteması bolıp tabıladı.
Teoriya dárejesine erisken bilim túsiniw, túsindiriw hám hám boljaw qábiletine iye boladı. Islep shıǵılǵan teoriya tiykarında izertlewler ámelge asıriladı, texnologiyalıq strukturalar proektlestiriwtiriledi, izertlew etilgen ob'ekttiń keyingi jaǵdayı yamasa ózgeris nizamlǵı boljaw etiledi. Sol sebepli, teoriyanı biliw hám ámeliyatdaǵı roli, izertlewdegi metodologik áhmiyeti bolsa úlken desek asıra aytqan bolmaymız. Bunda teoriyanıń strukturalıq elementleri - túsinik, aksioma, princip túrli xarakterdegi metodologik wazıypalardı atqaradı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar
1.Axmetov S., Esenov J., Járimbetov Q. Ádebiyattanıw atamalarınıń orıssha-qaraqalpaqsha túsindirme sózligi, Nókis, “Bilim”, 1994.
2.Internet materialları.
|
| |
