|
Ilimiy biliw hám izertlew túsinikleri
|
| bet | 4/5 | | Sana | 18.12.2023 | | Hajmi | 97,35 Kb. | | #123011 |
Bog'liq Akadem (6)Ilimiy biliw hám izertlew túsinikleri.
Insan qanday iskerlik kórsetpesin, birinshi náwbette ol dógerek átiraptan informaciya aladı. Informaciya oylawda obraz hám oyda sawlelendiriw formasın aladı, pikirlew processinde húkimler dúziledi, oy-pikir júritiledi. Sol jol menen payda bolǵan bilim insannıń hár qanday háreketi yamasa iskerligin intellektuallıq tiykarın quraydı.
Bul jerde «waqıyalıq» túsinigi keń mániste alınǵan bolıp, materiallıq, mádeniy hám ruwxıy álemlerdegi jaǵdaylar, processler siyaqlılardı ańlatadı.
Sonday etip, biliw insan iskerligin strukturalıq bólegi bolıp, túsinikler, ideyalar hám teoriyaler islep shıǵıw arqalı haqıyqatlıqtı sana da qabıllaw procesin ańlatadı.
Tarawdıń hám iskerlikti ózgeshelikine qaray, biliw mifologik, diniy, kórkem, filosofiyalıq, arnawlı ilimiy hám basqa túrlerge bólinedi.
Quramalı iskerlikti ámelge asırıw ushın arnawlı bilim kerek. Soǵan muwapıq biliw procesi de quramalılasadı. Bunday biliw úyrenilip atırǵan hám ózlestirilip atırǵan ob'ekttiń hár tárepleme hám tereń kóriwin (suwretin, modelin ) beredi.
Anıqlıq, tereń hám hár tárepleme tiykarlanǵanlıq kriteryalarınan kelip shıǵatuǵan bolsaq, qánigeliklespegen hám qánigelesken biliwdi parıqlaw múmkin.
1. Qánigeliklespegen biliw tiykarlanıp kúndelik turmıs hám baylanıs mútajliklerin qandıradı, anıqlıq hám logikalıq jaqtan tiykarlanǵanlıq kózqarasınan ilimiylik kriteryalarına juwap bere almaydı.
2. Qánigelesken biliw iskerliginde zat hám hádiyseniń ózgeshelikleri, háreket hám ózgeris nizamlıqları arnawlı til, qural hám usıllar járdeminde uyreniledi, ob'ekt mánisin túsintirip beretuǵın ideyalar, táliymatlar hám teoriyaler islep shıǵıladı.
Social óndiristiń túrli tarawlarında, atap aytqanda, mádeniyat, kórkem óner, menedjment, texnologiya, pán hám basqa burın miynet qılıp atırǵan qánigeler qánigelesken bilimge iye boladı.
Qánigelesken ilimiy biliw- bul úyrenilip atırǵan ob'ekttiń qasiyetleri, dúzilisi, háreketi hám ózgeriw nızamlıqların ilimiylik kriteryalarına tiykarlanǵan halda túsintirip beretuǵın ideyalar, qıyallar hám teoriyalerdi islep shıǵarıw iskerligi bolıp tabıladı.
Izertlew hám ilimiy biliw túsiniklerin ulıwmalastırıp ilimiy izertlew túsinigin payda etemiz. Ilimiy izertlew-bul insan hám jámiyet mútajliklerin qandırıw ushın zárúr bolǵan, tarawlar boyınsha qánigelesken jańa bilim hám texnologiyalardı islep shıǵıw iskerligi bolıp tabıladı.
Ilimiy izertlew túsinigin tariyx hám zaman kózqarasında turıp da aytıw múmkin. Bunday izertlew intellektuallıq iskerliginiń bir kórinisi bolıp, tariyxiy social rawajlanıwdıń málim basqıshında, yaǵnıy birinshiden, jańa bilim hám texnologiyalarǵa úlken mútajlik tuwılǵanda, ekinshiden pánniń institutsional strukturaları (ilimpazlar jámiyetshiligi, ilimiy dógereler, joqarı oqıw orınları hám akademiyalar qasındaǵı izertlew bólimleri, laboratoriyalar hám taǵı basqalar ) qálipleskende payda boladı.
Dáslepki bar shın mánistegi ilimiy izertlewler Pifagor mektebi, Platon akademiyası, Aristotel litseoni, hám de, Aleksandriya qalasındaǵı Muzeon sıyaqlı ilim mákanlarında alıp barılǵan. Orta ásir musulman Shıǵısında Mamun akademiyası, Baǵdadtaǵı «Báyit ul hikma» dep atalǵan ilim dárgayı hám Uluǵbek akademiyasında úzliksiz ilimiy izertlewler alıp barılǵan. Jańa zamande Galileo Galiley iskerliginen baslap eksperimental tábiyiy-ilimiy izertlewlerge tiykar salındi.
XVIII ásirden baslap pán tikkeley islep shıǵarıw kúshine aylanadı. Izertlewshi kásipi ǵalabalıq kásipler qatarınan orın ala baslaydı. Bunday sharayatta izertlew tiykarın shólkemlestirgen ilimiylik principlerı hám kriteryaların islep shıǵıw pán rawajlanıwın zárúrli shárti hám faktorı bolıp qaldı.
Ilimiylik kriteryaların ámel etiwi ilimiy biliwdi basqa túrdegi bilimlerden parq etiwshi sezimlerdi ıyelewdi talap etedi. Bular tómendegilerden ibarat esaplanadi:
-ob'ektivlik;
-anıqlıq ;
-tastıyıqlanǵanliq;
-logikalıq jaqtan tiykarlanǵanlıq ;
-mudami jańa bilimge jóneltirilganlik;
-alınǵan nátiyjelerdi (sonday-aq usılı, jolı hám mazmunın ) basqa shólkem yamasa laboratoriyada qayta qayta tiklew múmkinligi.
Házirgi waqıtta ilimiy izertlew, onıń teoriyalıq hám texnologiyalıq nátiyjeleri globallasıw processler quramına kiredi. Pán jámiyette málim dárejede áqibetin bolsa bolatuǵın ilimiy, ruwxıy, mádeniy hám texnologiyalıq qádiriyatlar jaratatuǵın zárúrli hám potencialı infratuzilmege aylanǵan.
Ilimiy izertlew maqseti, ámelge asırıw ózgesheligi hám qollanılıw tarawlarına qaray bir qatar túrlerge bólinedi.
Aytayıq, házirgi texnologiyalar kóp basqıshlı process hám kóp parametrli sistemalardan ibarat bolıp, olardı proektlestiriw hám kompyuterli modellestiriw ushın tereń teoriyalıq hám texnikalıq bilim iyelew kerek.
Fundamental-teoriyalıq teoremalar, aksiomalar hám jantasıwlarǵa tiykarlanǵan halda texnologiyalıq joybarlar islep shıǵıw joybarlastırıladı. Kóp túrdegi funksional, texnikalıq úskeneler joybarların tayarlaw maqsetinde texnologiyalıq izertlewler ótkeriledi. Izertlewler texnologiyalıq modellerdi jaratıw menen juwmaqlanadı. Modellerdi sınap kóriw eksperimental izertlewlerdi ámelge asırıwdı talap etedi.
Ortalıqtı ekologiyalıq jaǵdayın izertlew ushın bir qansha pán baǵdarları qánigeleri iskerlik kórsetiwlerine tuwrı keledi. Bunda teoriyalıq, tájiriybelik hám eksperimental izertlewler birlestiriledi. Bul bolsa kompleks (kóp tárepleme) izertlewler toparına kiredi.
Tap sonday jaǵday global mashqalalardi izertlew qılıw salasında baqlanadı. Global máseleler quramına kosmik, ekologiyalıq, xalıq aralıq ekonomikalıq, texnologiyalıq, geosiyosiy jaǵdaylar, máseleler kiredi. Ataqlı Rim klubı, AQShda Forrester toparı, Rossiyadaǵı Globalistika baǵdarı qánigeleri bir neshe jıldan beri civilizatsiyamız rawajlanıwı dinamikasınıń unamlı hám unamsız aqıbetleri, olardı boljaw máseleleri boyınsha izertlewler aparǵan.
Sonday etip, ayrıqsha ózgesheligine iye bolǵan tómendegi ilimiy izertlew túrlerin parıqlaw múmkin:
-fundamental-teoriyalıq izertlewler;
-empirik izertlewler;
-eksperimental izertlewler;
-ámeliy-tájiriybelik izertlewler;
-texnologiyalıq izertlewler;
-texnikalıq-proektlestiriw izertlewleri;
-kompleks izertlewler hám basqalar.
Ilimiy izertlew quramı hám processler izbe-izligi tárepinen quramalı strukturaǵa iye. Hár bir strukturalıq element yamasa dáreje ayrıqsha dúzilis, funksiya hám mazmun menen ajralıp turadı.
Rossiyalıq alım v. P. Branskiydiń pikrine qaraǵanda izertlew strukturası 3 óz-ara baylanısqan bólimlerden ibarat :
-sub'ekt;
-izertlew quralları hám shárayatları ;
-ob'ekt
Sub'ekt hám ob'ekttiń izertlew processinde júz beretuǵın óz-ara tásirlerin izertlew quralları hám sharayatları arqalı ámelge asadı.
Izertlew quralları - bul túrli ásbaplar, ólshewshiler, eksperimental úskeneler, kompyuterler hám taǵı basqa. Sharayatlar -materiallıq hám instrumental támiynat, jumıs ornı, ádebiyatlar, baqlaw hám informaciya jıynaw quralları bolıp, izertlew ob'ektleri quramalılasıp barar eken, olardıń roli de barǵan sayın artıp baradı.
Izertlew obekti - úyreniliwi kerek bolǵan zat, qasiyet, process yamasa tábiyiy hám jasalma xarakterdegi sistema. Izertlew ob'ekti saylanǵan mashqala hám islep shıǵılǵan ilimiy-izertlew programması tiykarında belgilenedi. Klassik hám noklassik pánlerde ob'ekt retinde bólek alınǵan ózgeshelikler, munasábetler hám strukturalar úyrenilgen bolsa, házirgi postnoklassik ilimiy izertlewlerde kóp sapalı ózgeshelikke iye bolǵan, ózinde teń salmalılıq jaǵday hám kooperativ (jámáátlik) háreketti kórinetuǵın ob'ektler izertlew etilip atır.
Subekt aktiv izertlew júrgizetuǵın izertlewshi, ol arnawlı izertlew usıllarınan, ámeldegi bilim hám informaciya bazasınan paydalanıp ilimiy-teoriyalıq hám ámeliy-tájiriybelik máseleler ústinde jumıs júrgizedi.
Ilimiy izertlewdi kóp basqıshlı process ekenligin názerde tutıp, onıń basqa túrdegi strukturalıq modelin kórsetiw múmkin:
-jónelis hám temanı tańlaw, onıń aktuallıǵın tiykarlaw;
-izertlew maqseti, wazıypaları hám máselelerin belgilew;
-izertlew rejesin dúziw, zárúr usıl, qurallar hám támiynat
máselelerin anıqlaw ;
-izertlewdi ótkeriw;
-izertlew procesin xarakteristikalaw ;
-izertlew nátiyjelerin talqılaw ;
-juwmaq shıǵarıw, alınǵan nátiyjelerdi bahalaw.
Izertlewdiń belgilengen strukturalıq dárejeleri izertlewdi basqıshpa-basqısh ámelge asırılatuǵın, izbe-iz hám kóp tárepleme ózgeshelikke iye bolǵan iskerlik ekenligin kórsetedi.
|
| |
