Vazirligi zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti filologiya fakulteti

38 
o’zgarishga uchragan holda «Qoshug’» shaklini olgan bo’lsa, Xorazmiyda 
«Qo’sh» shaklini olgan. Chunonchi, Yusuf xos Hojibda: 
Bu turkche 
qoshuqlar 
tuzettim seg’e, 
Oqo’rda uno’tma du"o qil meg’e. 
Mazmuni: 
Bu turkcha qo’shiqlarni sen uchun tuzdim (yozdim), 
O’qiganingda unutmay duo qil meni. 
Xorazmiyda: 
Kel,ey oy yuzli dilbar, tut bir 
qo ‘sh,
Biror 
qo ‘sh 
birla qilgil bizni madxush.
21 
Bu baytda «Qo’sh» so’zi she’r bitish, yaratish ma’nosidadir. 
XII asr tilshunosi Mahmud Umar Zamaxshariy «Muqaddimat ul- adab» 
arabcha — forscha — turkcha-mo’g’ulcha to’rt tilli lug’atida arabcha «she’r» 
istilohi turkiyda «Qo’shiq» deyilishini izohlab, unga «-chi» qo’shimchasini qo’shib 
yasalgan «Qo’shiqchi» so’zi mohiyatan «shoir» atamasiga ekvivalent ekanligini 
shunday ta’kidlaydi: 
«She’r ko’toh guft shoir — qisqa qo’shiq aytdi qo’shiqchi».
22
Alisher Navoiy ham «Mezon ul — avzon» («Vaznlar o’lchovi») asarida 
«Qo’shiq» istilohini «poeziya» ma’nosida qo’llab, yana uning ayolg’u, Iahn, turki 
deb yuritilishini, ayni chog’da bular xalq poeziyasining ichki shakllari sifatida 
uchrashini ta’kidlaydi.
33
Alisher Navoiy «Qo’shiq» ning tor ma’noda janr tushunchasiga egaligiga 
alohida diqqat qilib yozadi: «Yana Qo’shiqdurkim, org’ushtak usulida shoyidur va 
ba’zi advor kutubida ul usul bo’lubtur va ul surud a’robning teva surur hudilari 
33
Qayumov L. Furqat va Hamza. To`plamda: Zokirjon Furqat.O`zSSR davlat badiiy adabiyot nashriyoti. –T.: 1956. 
–108-129-betl 

39 
vazni bila madidi musammani solimda voqe bo’lur, aning asli bu na’vdurkim, 
bayt: 
Vahki ul oy hasrati dardi dog’i firqati, 
Ham erur jonimga o’t ham hayotim ofati.»
23
Navoiy bunda kuy bastalangan, vale aruzda bitilgan xalq qo’shig’ini ko’zda 
tutadiki, hozir bunday hodisa «ashula» istilohi ostida qo’shiqdan farq qilinadi va 
qo’shiqning ichki bir xili sifatida tushuniladi. 
Bobur ham «Risolai aruz»da bu fikrni tasdiqlab yozadi: «Sulton Husayn Mirza 
zamonida yana bir surud chiqti kim «Turkiy»ga o’q mavsum bo’ldi 
Alisher Navoiy va Boburlar zamonidan e’tiboran qo’shiqning ichki janrlarini 
farqlash tamoyilga aylana borgan. 
Umuman, qo’shiq atamasi turkiy «Qo’shmoq» fe’li o’zagidan yasalgan bo’lib, 
satrga satrni qo’shib aytish va kuylash ma’nolarini anglatadi. Zero, xalq qo’shig’i 
kuy bilan birga tug’iladi va shu xususiyati bilan yozma adabiyotdagi she’riyatdan 
farq etadi. Qolaversa, xalq qo’shiqlari tarixan raqslar bilan ham yaxlitlashgan va 
albatta, kuylanishga muvofiqlashgani bilan ajralib turadi. A.Musaqulov shu 
xususiyatini nazarga olib, xalq qo’shiqlarini «tarixiy asoslariga ko’ra qadim 
tasawurlar, urf-odatlar bilan, ayniqsa, hosildorlik kultlari bilan uzviy bog’langan, 
kuy va raqs bilan birga paydo bo’lib, kuy bilan munosabatini barqaror saqlab 
qolgan she’riy san’at turi»sanaydi. 
34
Shu mulohazalarga asoslanib aytish 
mumkinki, inson his-tuyg’ularini, o’y-orzularini, quvonch va g’amlarini, xullas, 
rang-barang kechinmalarini tugal holatda ko’pincha to’rtlik va ma’lum holatlarda 
ikkilik, uchlik, beshlik, oltilik shakllarida kuy, ohang va raqs omuxtaligida 
ifodalab, og’izdan-og’izga o’tish asosida xilma-xil variantlarda el orasida keng 
tarqalgan xalq she’ri qo’shiq hisoblanadi. Qo’shiq xalq she’ri sifatida ham barmoq, 
ham aruz vaznlarida yaratilsa-da, yakka va iamoa (kollektiv), sozli (kuyli) va sozsiz 
(kuysiz) ijrolarga mo’ljallanganligi bilan o’zaro farq qiladi. Ularning shunday 
namunalari borki, ommabop ijroga moijallangan; bular aksaran to’rtlik shaklidagi 
34
Qayumov L. Furqat va Hamza. To`plamda: Zokirjon Furqat.O`zSSR davlat badiiy adabiyot nashriyoti. –T.: 1956. 
–108-129-betl 

40 
namunalaridir. Ana shunday namunalari borki, ijrosi professional mahoratni talab 
etadi. Shu xususiyatiga ko’ra xalq orasida qo’shiq ijrochilari qo’shiqchi, xalfa, 
satang, go’yanda (nahvagar), ashulakash (ashulachi), laparchi, o’lanchi tarzida 
farqlanadi. Qo’shiqchi ko’pincha to’rtliklarni ijro etsa-da, aslida nisbatan kengroq 
ma’noda, umuman, qo’shiq ijrochisi va ijodkori bo’lsa, go’yanda (nahvagar) 
asosan yig’i-yo’qlovlarni kuylashga ixtisoslashgan qo’shiqchidir. Ashulakash yoki 
ashulachi ko’pincha maqom tarkibidagi qo’shiqlarni yoki katta ashula deyilguvchi 
jo’rsiz ijro etiladigan qo’shiqni kuylay oladiganlardir. Laparchi raqsga tushgan 
holda qo’shiq aytuvchi bo’lsa, o’lanchi to’y marosimi qo’shiqlarini ijro etuvchidir. 
Xalfa Xorazmda keng tarqalgan ayol qo’shiqchiligi bo’lib, ular ham to’y, ham aza 
qo’shiqlarini baravar ijro etaveradilar. Satang Namanganda xalq qo’shiqlarini doira 
jo’rligida ijro etuvchi ayollardir.
35
Shuni ham aytish kerakki, xalq qo’shiqlari turli joylarda turlicha ijro etiladi. 
Chunonchi, Farg’ona vodiysidagi yor-yor ijrosi Buxorodagidan va o’z navbatida, 
Xorazmdagi yor-yor bularning har ikkalasidan ham farq qiladi. Bu farq yor-yor 
ohangidagina emas, hatto naqarotida ham seziladi. Farg’onada va Toshkent 
vohasida «yor-yor» naqaroti (radifi) ommaviyroqdir. Katta qo’shiq deyilguvchi 
jo’rsiz ijro etiladigan qo’shiq, asosan, Farg’ona vodiysi va Toshkent atroflarida 
uchrasa-da, O’zbekistonning boshqa joylari uchun xos emas. Farg’ona qo’shiq 
ijrochiljgida dutor va doira jo’rligi nisbatan faoi bo’lsa, Buxoroda tanbur va doira, 
Xorazmda esa tor, garmon hamda doira shunday mavqega ega. 
To’rtliklar yakka ijro etilsa, yor-yorlar jamoa (kollektiv) tarzida, yalla va 
laparlar raqs va kuy uyg’unligida ijro etiladi. 
O’zbek xalq qo’shiqlalining kompozitsion qurilishi o’ziga xos bo’lib, 
tadqiqotchilar uning ikki sathiy ko’rinishda boiishini qayd etadilar." 
Birinchi ko’rinishdagi kompozitsion sathi, asosan, 

Download 0,55 Mb.