Vaxabov X., Gaypova r., Tursinov m

42 
usıllarg’a bo’ledi: analitikalıq, sintetikalıq, kontsentriklik, assotsiyalastırıwshı, 
toparlastırıwshı, salıstırıw, ta’jiriybe, o’z-ara baylanıs, evristikalıq, dogmatikalıq, 
sintetikalıq-genetikalıq, ta’jiriybe- evristikalıq. 
Xalıq komissariatının’ 1934-jıl 15-may «Geografiyanı baslang’ısh h’a’m 
orta mekteplerde oqıtıw h’aqqında» qararınan son’ barlıq oqıtıw metodları qattı sın 
astına alındı. 
«Oqıtıw metodı» boyınsha tu’siniktin’ jan’a mazmunı h’a’m a’h’miyeti islep 
shıg’ıldı. V.G. Erdeli ta’repinen geografiya oqıtıw metodların eki toparg’a bo’liw 
usınıs etildi: 
a) barlıq pa’nlerde qollanılatug’ın metodlar; 
b) tek geografiya pa’ninde qollanılatug’ın metodlar (ma’selen, karta menen 
islew metodları). 
A.Polovinkin 1938-jılı «Ta’biyiy geografiya metodikası» atlı sabaqlıg’ında 
to’mendegi metodlarg’a bo’ledi: awızeki bayan, karta, diapozitiv; plastilin; 
sabaqlıq h’a’m globus penen islew; ekskursiya xa’m ta’jiriybe metodları. V.P. 
Budanov 1939-jıl «Ta’biyiy geografiyanı oqıtıw metodikası» degen kitabında 
oqıtıw metodikasına to’mendegishe ta’rip beredi: «Oqıwshılardın’ jan’a bilim 
h’a’m ko’nlikpelerin o’zlestiriwinin’ oqıtıwshı ta’repinen basqarılıwı». V.P. 
Budanov to’mendegi metodlardı ajıratadı: janlı so’z; sabaqlıq penen islew, globus 
h’a’m karta menen islew, ko’rgizbeli, baqlaw h’a’m ta’jiriybe. 
XX a’sirdin’ 50–jıllarınan son’ usı ma’sele N.N.Baranskiy, A.V.Darinskiy, 
V.A.Juchkevich, V.A.Korinskaya, O.Muminovlar ta’repinen rawajlandırıldı. 
Sonı da aytıp o’tiw kerek, ba’rqulla h’a’r tu’rli da’wirlerde oqıtıw 
metodların klassifikatsiyalaw bir nızam tiykarında alıp barıldı, yag’nıy bilim 
da’rejelerine su’yenedi. Sonın’ ushın h’a’zirgi da’wirde geografiyalıq oqıtıw 
metodların biliw da’rejelerine qarap klassifikatsiyalaw ken’ tarqalg’an. Gu’rrin’, 
lektsiya, kartalar menen islew, baqlaw, ta’jiriybe, sabaqlıq penen islew, 
statistikalıq mag’lıwmatlar menen islew metodları ulıwma bilim beretug’ın 
mekteplerde ol yamasa bul formada ken’ qollanılmaqta. Son’g’ı da’wirde oqıtıw 
metodların islep shıg’ıw ken’nen en’ jayıp ketti.Bul metodlar sırtqı belgilerine 
qaray, 
oqıwshılardın’ 
oqıw 
iskerligin 
esapqa 
alg’an 
jag’dayda 
klassifikatsiyalanbaqta. 
Endi geografiya oqıtıw metodlarının’ metodologiyalıq tiykarın ko’rip 
shıg’amız. Filosofiya pa’ninde «metod» tu’sinigine to’mendegishe ta’riyip 
beriledi: «Bolmıstı a’meliy h’a’m teoriyalıq u’yreniw». Bunda ilimiy h’a’m oqıw 
ta’riypleri h’a’r tu’rli, sonın’ ushın usı ta’riyipti tikkeley oqıw protsesinde qollanıp 
bolmaydı, sebebi olardın’ maqsetleri h’a’m iskerlik formaları tu’rlishe. Biraq 

43 
olardın’ ulıwma ta’repleri bar. Olardın’ en’ za’ru’r ta’repleri de bar. Olardın’ en’ 
ulıwma ta’repleri pa’n h’a’m oqıtıw, biliw protsesi esaplanadı. İlimiy bilim obektiv 
ortalıq,subekt izertlewshi (alım) esaplanadı. Mine usı na’rse oqıtıw metodının’ 
filosofiyalıq ta’riypin oqıw protsesinde qollanıw imkanın beredi. 
Endi oqıtıwshı menen oqıwshının’ maqsetlerin anıqlap alıw kerek. 
Oqıtıwshının’ oqıtıw maqsetleri to’mendegilerden ibarat: 
- oqıwshılardın’ bilim h’a’m ko’nlikpelerdi iyelewin ta’miyinlew; 
- oqıwshılardın’ oy-o’risin rawajlandırıw; 
-iyelegen bilim h’a’m ko’nlikpeleri tiykarında oqıwshılardın’ qa’liplesiwin 
ta’miyinlew, olardı ta’rbiyalaw. 
Oqıtıwdın’ metodı bir maqsetke bag’darlang’an, yag’nıy bilim h’a’m 
ko’nlikpelerdi iyelew, demek oqıwshılardın’ maqseti, oqıwshılardın’ oqıtıw 
metodının’ tiykarın payda etedi. Oqıtıwshı oqıw protsesin basqarıp qoymastan, al 
usı protsesstin’ ishinde bolıwı za’ru’r, oqıwshılar bilim h’a’m ko’nlikpelerin 
iyelewde bir waqıttın’ o’zinde basqarıw h’a’m ja’rdem beriw wazıypasın atqarıwı 
za’ru’r. Bunın’ h’a’mmesi oqıtıw metodlarına to’mendegishe bah’a beriwge imkan 
beredi: «Oqıtıwshılar ta’repinen oqıw mazmunın o’zlestiriwge imkan beretug’ın 
oqıtıwshı h’a’m oqıwshılardın’ birliktegi iskerligi». 
Metod h’a’mme waqıt oqıw mazmunına sa’ykes keliwi kerek. Mektep 
geografiyasında geografiya oqıtıw metodları so’zsiz geografiya pa’nin biliw 
metodlarına tuwrı keliwi kerek. Oqıtıwshı h’a’m oqıwshının’ iskerligine 
to’mendegiler kiredi: 
- kartografiyalıq mag’lıwmatlar h’a’m qollanbalar menen islew usılları; 
- statistikalıq mag’lıwmatlar menen islew;
- h’a’r qıylı sızılmalar menen islew;
- ekonomikalıq esap sanaqlar. Demek, oqıtıwshı h’a’m oqıwshının’ 
birgeliktegi iskerligi oqıw metodın jaratadı. 
Ha’zirgi waqıtta geografiya ta’liminde oqıtıw metodların to’mendegishe 
klassifikatsiyalaw ken’ tarqalg’an: 

Download 1,58 Mb.