28
III-BAP. O’ZBEKSTANDA GEOGRAFİYa TA’LİMİNİN’ RAWAJLANIWI
Orta Aziyada, sonın’ ishinde O’zbekstanda geografiya ta’liminin’
rawajlanıwı uzaq tariyxqa iye. Orta a’sirlerde geografiya ta’liminin’ orayı shıg’ısqa
ko’shken. Usı da’wirdin’ ullı geograflarının’ ko’pshilik bo’limin u’lkemizden
jetisip shıqqan ullı alımlar quraydı. Olarg’a Axmad Ferg’aniy, Muxammad
Xorezmiy, Abu Rayxon Beruniy, Ulug’bek, Zaxiriddin Muh’ammad Babur h’a’m
basqalar kiredi.
3.1. XIX a’sirdin’ aqırı h’a’m XX a’sir baslarında geografiya ta’liminin’
rawajlanıwı
Usı da’wirde u’lkemizde geografiya ta’liminin’ rawajlanıwı «Rus tuzem»
mekteplerinin’ ashılıwı h’a’m usı mektep oqıwshıları ushın sabaqlıqlar h’a’m oqıw
qollanbalar jaratılıwı menen baylanıslı. Sol sebepli XIX a’sirdin’ aqırı XX a’sir
baslarında o’zbek tilinde ju’da’ ko’p sabaqlıq h’a’m qollanbalar baspadan shıqtı.
Usı da’wirde geografiya pa’ninin’ rawajlang’anlıg’ı belgili sebeplerge baylanıslı
bolg’an. Sonın’ ishinde Rossiya Orta Aziyanı basıp alg’annan son’, onı basqarıw
ushın rus tilin biletug’ın jergilikli millet wa’killeri za’ru’r edi. Ekinshi ta’repinen,
XIX a’sirdin’ aqırlarında Tu’rkstanda milliy oyanıw da’wiri baslandı, yag’nıy
jadidshilik da’wirinde milletlestiriwdi ja’ne de ku’sheytiriw maqsetinde jan’a usıl
mektepleri ashıla baslandı.
Usı mekteplerde geografiya pa’nin oqıtıwg’a ayırıqsha itibar berilgen.
Jadidshilik da’wirinde baspadan shıqqan geografiyalıq sabaqlıqlar h’a’m
qollanbalardın’ jaratılıw tariyxı O.Muminov (1986 j), B.Qasımov (1999 j),
D.Alimova h’a’m D.Rashidova (1998 j), H.Vah’obov h’a’m N.Alimova (2001 j)
h’a’m basqalar ta’repinen u’yrenilgen.
O.Muminov mag’lıwmatına muwapıq 1870-jıldan baslap o’zbek tilinde
«Tu’rkstan wa’layatı» gazetasında baspadan shıg’a basladı. Gazeta betlerinde
geografiyag’a tiyisli ju’da’ ko’p maqalalar dag’aza qılına baslandı. Onda
Mah’mudxoja Bexbudiy, Zokirjan Furqat h’a’m basqalardın’ sayaxatnamaları
h’aqqındag’ı mag’lıwmatları dag’aza etile baslandı. Bul sol da’wirdegi
zıyalılılardın’ ko’z qarasına u’lken ta’sir ko’rsetti. XIX a’sirdin’ 80-jıllarında
Tu’rkstanda «rus-tuzem» mekteplerin sho’lkemlestiriw baslandı. Usı mektepler
ushın 1890-jılda nemets alımı A.Geykiydin’ «Jer h’aqqındag’ı ilimnen alıng’an
so’zler» atlı kitabı 1899 h’a’m 1901-jılları baspadan shıqtı. 1910-jıldan son’ rus-
tuzem mekteplerinin’ 3 h’a’m 4 klassları ushın h’a’ptesine 4 saat geografiya
sabag’ı oqıw rejesine kiritilgen, bul sırtqı pa’nlerge qarag’anda bir qansha ko’p edi.
29
Tashkentte 1900-jılı «Jan’a usıl» mektebi ashıldı. Bul mekteplerde
geografiyag’a ayrıqsha itibar berildi. 1905-jıl Samarqandtag’ı jan’a usıl mektepleri
ushın o’zbek tilinde «Tu’rkstan h’a’m onda oqıtıw ma’mleketler kartası» baspadan
shıg’a basladı. Sonnan son’ o’zbek tilinde qatar sabaqlıq h’a’m qollanbalar
baspadan shıg’a basladı. 1909-jıl Fotix Karimnin’ geografiya pa’ni boyınsha
sabaqlıg’ı Orenburgda baspadan shıqtı. 1914-jıl Muh’ammad Amin Karimiydin’
«Jug’rofiya riёziy» (Matematikalıq geografiya) 4-5 klasslar ushın, 1915-jıl «Jer
ju’zi» sabaqlıg’ı baspadan shıqtı.
Usı da’wirdegi en’ ataqlı alımlardın’ biri Maxmudxoja Beh’budiy bolıp, ol
ta’repinen «Jan’a usıl mektepleri» ushın «Tu’rkstan kartası», «Muntaxabi jug’rofiy
umumiy» (Qısqasha ulıwma geografiya), «Madxali jug’rofiy imroniy» (Aymaq
geografiyasına kiriw), «Muxtasari jug’rofiyaiy Rusiy» (Rusiyanın’ qısqasha
geografiyası) sabaqlıqlar h’a’m qatar sayaxatnamalar dag’aza qılıng’an. Usı
sabaqlıqta geografiya h’aqqında ken’ tu’sinikli mag’lıwmatlar berilgen.
Maxmudxoja Bexbudiydın’ “Kitobi muntaxabi jug’rofiya umumiy va
namunay
jug’rofiya” sabaqlıg’ı 1905-jılı 24-avgustta Sankt-Peterburg
tsenzurasınan ruxsat alınıp, 1906-jıl Samarqandta baspadan shıqqan. 106 betten
ibarat bolg’an sabaqlıqtın’ kirisiw bo’liminde geografiyalıq jaqtan h’a’r
ta’repleme analiz qılıng’an. Sabaqtın’ tiykarg’ı h’a’m ilimiy metodikalıq
aqmiyetinen Tu’rkstan xalqının’ bilim da’rejesine tiykarlanıp jazılg’an bolıp
esaplanadı. Sabaqlıqtag’ı h’a’r bir tema Tu’rkstan ta’biyatı, xojalıg’ı aymag’ı
h’aqqında mısal keltiriledi yaki usı bilimler Tu’rkstan h’aqqındag’ı bilimler,
Tu’rkstanlılar bilimi menen salıstırıladı. Demek, Maxmudxoja Bexbudiydin’
sabaqlıqlarında u’lketanıw mag’lıwmatlarınan paydalanıw h’a’m jas a’wladqa
watang’a bolg’an muxabbat tu’siniklerin qa’liplestiriwdin’ tiykarı dep atawımızg’a
tolıq tiykar bar. Sebebi, ulıwma du’nyalıq bilimler u’lketanıwshılıq bilimleri
menen tıg’ız baylanısqan jag’dayda berilgen. Bunnan basqa sabaqlıqta a’sirimiz
baslarındag’ı du’nyalıq bilimlerdin’ oqıtılıw jag’dayı h’a’m xalıq ulamalarının’
bilim da’rejesine anıq h’a’m h’aqlı tu’rde bah’a berilgen.
Sabaqlıqtın’ mazmunı to’mendegilerden ibarat: kirisiw; «jug’rofiya» degen
so’zdin’ ma’nisi; geografiyanın’ payda bolıwı; Tu’rkstan danıshpanları;
geografiyanı oqıwdın’ paydası; geografiyanı oqıw musılmanlarg’a parız; eski
h’a’m jan’a danıshpanlar; qorshag’an ortalıq; karta; plan (reje); h’u’kimet h’a’m
h’u’kimdarlar; din h’a’m a’det; o’lshemlilikti salıstırıw h’a’m tag’ı basqa.
«Geografiya» so’zinin’ ma’nisi Maxmudxoja Beh’budiy sıpatlawı boyınsha
«Jer h’a’m topıraqtın’ ilimde bayan etilgenligin aytadı». Sabaqlıqta geografiya
to’mendegishe tarmaqlarg’a ajıratıladı: «Matematikalıq geografiya» (Jug’rofiya
30
riёziy), Ta’biyiy geografiya (Jug’rofiya ta’biyiy), Tariyxıy geografiya (Jug’rofiya
tariyxiy), Siyasiy geografiya (Jug’rofiya siёsiy) h’a’m t.b.
«Geografiya qashan payda bolg’an» bo’liminde geografiyanın’ qısqasha
rawajlanıw tariyxı to’mendegi basqıshlarg’a bo’linip ajıratıladı: qa’dimgi h’a’m
orta a’sirler, ullı geografiyalıq ashılıwlar h’a’m h’a’zirgi basqısh. Ha’r bir
basqıshta geografiyalıq bilimlerdin’ rawajlanıwı teren’ analiz etilgen.
«Tu’rkstan danıshpanları» bo’liminde Tu’rkstanlı alımlardın’ geografiyag’a
qosqan u’lesi ko’rsetilgen. Bul bo’limde Tu’rkstan tariyxında tilge alınbag’an
ilimpazlar da ushıraydı.
«Geografiyanın’ u’yreniwdin’ paydası» bo’liminde geografiya pa’ninin’
ku’ndelik turmısta h’a’m bilimlendiriwde ju’da’ a’h’miyetli ekenligin mısallar
menen ko’rsetip berilgen.
«Geografiyanı u’yreniw musılmanlarg’a tiyis» bo’liminde musılman alımları
shıg’armalarına tayang’an h’alda geografiyalıq bilimlerdin’ a’h’miyeti ashıp
berilgen.
«Do’gerek; Karta; Plan» bo’liminde gorizont (ko’k jiyek) tın’ tiykarg’ı
h’a’m aralıq ta’repleri, karta h’a’m plan h’aqqında bilimler sisteması berilgen.
Kartanın’ Bexbudiy ajıratqan tu’rleri h’a’zirgi tu’rlerine sa’ykes keledi. (ulıwma
karta, tematikalıq, topografiyalıq).
«Din h’a’m a’det» bo’liminde din geografiyası, xalıqlar geografiyası
h’aqqında aytıp o’tilgen. Ulıwma alg’anda, bul sabaqlıq ju’da’ u’lken a’meliy
a’h’miyetke iye bolıp,ol u’lke geografiyasının’ rawajlanıwında da u’lken
a’h’miyetke iye bolıp esaplanadı. Onın’ h’a’r bir bo’limi analizge ılayıqlı.
| 