applications software ) – turli xil
masalalarni yechish uchun mo‘ljallangan dasturlar. Ularga ko‘proq
dasturlash tillari (masalan C++) bilan dasturlarni translyatsiya qilishni
ta’minlovchi kompilyatorlar, mashina kodi (buyruq), ma’lumotlar
omborini boshqarish tizimi, grafik kutubxona, o‘yin dasturlari, ofis
dasturlari kiradi. Amaliy dasturiy ta’minot operatsion tizim bilan
solishtirilganda
nisbatan
yuqori
pog‘onada
joylashadi,
va
kompyuterdagi turli xil amaliy va kundalik masalalarni yechishga
yordam beradi.
Foydalanuvchilar (
users ) – insonlar va boshqa kompyuterlar.
Kompyuter tizimlari komponentlariga foydalanuvchi inson sifatida –
kompyuterda o‘z ish faoliyati jarayonining hisoblash tizimlari bir
qismi bo‘lgan istalgan inson bo‘lishi mumkin. Tarmoqdagi boshqa
kompyuterlar ushbu kompyuterga bog‘lanish (serverga ulanish)
bo‘yicha foydalanuvchi rolini bajarishi mumkin. Masalan, katta
dasturlarni bajarish yoki fayllarni saqlash.
Kompyuter tizimlarining ishlash tafsilotlarini o‘rganishdan oldin
bizga kompyuter tizimining tuzilishi haqida umumiy ma’lumot kerak.
Ushbu bo‘limda biz ushbu strukturaning bir nechta qismlarini ko‘rib
chiqamiz.
Kompyuter tizimining ishlashi Zamonaviy umumiy maqsadli kompyuter tizimi umumiy
xotiraga
ulanishni
ta’minlaydigan
bitta
yoki
bir
nechta
protsessorlardan va bir nechta qurilma kontrollerlaridan iborat (1.2-
rasm). Har bir qurilma boshqaruvchisi qurilmaning ma’lum bir turi
uchun javobgardir (masalan, diskovodlar, audio qurilmalar yoki video
displeylar). Protsessor va kontroller qurilmalari parallel ravishda
ishlashi mumkin, xotira sikli uchun raqobatlashadi. Birgalikda
ishlatiladigan xotiraga muntazam ravishda kirishni ta’minlash uchun,
20
xotira kontrolleri xotiraga kirishni sinxronlashtiradi. Kompyuterni
ishga tushirish uchun, masalan, u yoqilganda yoki qayta ishga
tushirilganda, uni ishga tushirish uchun boshlang‘ich dastur bo‘lishi
kerak. Ushbu boshlang‘ich dastur yoki boshlang‘ich dasturi oddiy
ko‘rinishga ega. Qoida tariqasida, u kompyuter qurilmalarida faqat
o‘qish uchun mo‘ljallangan xotirada (ROM) saqlanadi. Bu protsessor
registrlaridan tortib, qurilma kontrolleriga qadar xotira tarkibiga qadar
tizimning barcha jihatlarini initsializatsiya qiladi.
1.2- rasm. Zamonaviy kompyuter tizimi
Boshlang‘ich yuklash (Bootstrap) dasturi operatsion tizimni
qanday yuklashni va uni qanday ishga tushurishni bilishi kerak. Bunga
erishish uchun yuklash dasturi operatsion tizimning yadrosini topishi
va uni xotiraga yuklab qo‘yishi kerak. Yadro yuklangan va ishga
tushirilgandan so‘ng, u tizim va uning foydalanuvchilariga xizmat
ko‘rsatishni boshlash mumkin. Ba’zi bir xizmatlar yadrodan
tashqarida, ya’ni tizim jarayonlariga aylanish uchun yuklash vaqtida
xotiraga yuklanadigan yoki yadro ishlayotganda doimo ishlaydigan
tizim demonlari tomonidan taqdim etiladi. UNIX-da birinchi tizim
jarayoni "init" bo‘lib, u boshqa ko‘plab demonlarni ishga tushiradi.
Ushbu bosqich tugallangandan so‘ng, tizim to‘liq yuklanadi va tizim
biron bir hodisani sodir bo‘lishini kutadi. Hodisaning ro‘y berishi,
Protsessor
Xotira
Video
kontroller
Klaviatura
kontrolleri
USB
kontroller
Qattiq disk
kontrolleri
21
odatda, apparat yoki dasturiy ta’minot tomonidan uzilish bilan signal
beradi. Qurilma istalgan vaqtda protsessorga signal yuborib, uzilishni
keltirib chiqarishi mumkin, bu odatda tizim shinasi orqali amalga
oshiriladi. Dasturiy ta’minot tizim chaqirig‘i deb ataladigan maxsus
operatsiyani (monitor chaqirig‘i deb ham ataladi) bajarib, uzilishni
keltirib chiqarishi mumkin.
