Toshkent davlat yuridik universiteti fuqarolik huquqi darslik I qism

293 
Real shartnomalar bo‟yicha huquq va majburiyatlar taraflar o‟zaro 
kelishgan va shartnoma narsasi ashyo yoki pul topshirilgan paytdan 
vujudga keladi. 
“Real” so‟zi lotincha “res” so‟zidan olingan bo‟lib, “ashyo” 
ma‟nosini bildiradi. Real shartnomaga misol qilib qarz, omonat, hadya, 
tekin foydalanish shartnomalarini ko‟rsatish mumkin. 
Uchinchi shaxs foydasiga tuziladigan shartnomalar umumiy qoida 
bo‟yicha shartnomadan kelib chiqadigan huquq va majburiyatlar 
shartnoma tuzishda qatnashgan taraflar uchun paydo bo‟ladi. Ayrim 
hollarda shartnoma uchinchi shaxs foydasiga tuzilishi ham mumkin. 
Uchinchi shaxs foydasiga tuzilgan shartnomaga misol qilib sug‟urta 
shartnomasini ko‟rsatish mumkin. Uchinchi shaxs shartnomada alohida 
taraf hisoblanmaydi. Biroq, FKning 362-moddasida ko‟rsatilganidek, agar 
qonun hujjatlarida yoki shartnomada o‟zgacha tartib nazarda tutilmagan 
bo‟lsa, uchinchi shaxs shartnoma bo‟yicha o‟z huquqidan foydalanish 
niyatini qarzdorga bildirgan paytdan boshlab taraflar o‟zlari tuzgan 
shartnomani uchinchi shaxsning roziligisiz bekor qilishlari yoki 
o‟zgartirishlari mumkin emas. Shartnoma tuzgan shaxs shartnomadan 
kelib chiqqan majburiyatning uchinchi shaxsga nisbatan bajarilishini shart 
qilgan bo‟lsa, bu haqda shartnomada boshqacha hol ko‟rsatilmagan bo‟lsa, 
majburiyatning bajarilishini shartnomani tuzgan shaxs ham, foydasiga 
majburiyatning bajarilishi ko‟rsatilgan uchinchi shaxs ham talab qilishi 
mumkin. 
Shartnomalar, 
shuningdek 
ommaviy 
shartnoma, 
qo‟shilish 
shartnomasi va dastlabki shartnoma kabi turlarga ham bo‟linadi. 
Bundan tashqari shartnomalarni: birinchidan, mulkni topshirishga 
qaratilgan; ikkinchidan, ishlarni bajarishga qaratilgan; uchinchidan: 
xizmatlar ko‟rsatishga qaratilgan; to‟rtinchidan, turli xil tuzilmalarni 
ta‟sis etishga yo‟naltirilgan to‟rt guruhga bo‟lish mumkin.
Zamonaviy fan texnika inson imkoniyatlarini doimiy ravishda 
kengaytirib bormoqda. Uning uchun barcha sohalarda qulay shart-
sharoitlar vujudga keltirmoqda. Bugungi kunda kishilik jamiyatini 
an‟anaviy tasavurlari ham uning ta‟sirida o‟zgarib bormoqda. Jumladan, 
ilgari makon, moddiy borliq o‟lchami sifatida yagona bo‟lsa, bugungi 
kunda makonning o‟zi ikki xil ko‟rinish kasb etmoqda, ular real va virtual 
makondir. 
Real makon moddiy, hajmiy makondagi subyektlar joylashuvi, voqea 
jarayonlar ro‟y beradigan manzil hisoblanadi.

294 
Virtual maydon esa elektron axborot maydoni bo‟lib, bunda 
subyektlarning o‟zi ham, voqealar jarayoni ham muayyan ketma-ketlikda, 
zichlikda joylashish qoidalari qo‟llanilmaydi. Virtual maydon o‟ziga xos 
cheksiz axborot resurslari, axborot subyektlari va axborotlarni 
joylashtirish, tarqatish, ayriboshlash maydoni hisoblanadi. Ma‟lumki, har 
qanday yuridik fakt, shu jumladan yuridik harakat uni sodir bo‟lish 
jarayoni, amalga oshiruvchi subyektlar va uni huquqiy oqibatlari bo‟yicha 
(huquqiy munosabatni vujudga keltiruvchi, o‟zgartiruvchi va bekor 
qiluvchi oqibatlar bo‟yicha) o‟ziga xos tarzda namoyon bo‟ladi. Shu 
ma‟noda olib qaraganda, virtual maydonda ham yuridik faktlarni sodir 
bo‟lishi, yuridik harakatlarni amalga oshirilishi to‟laqonli ravishda ro‟y 
berishi istisno etilmaydi. Faqat bunda kelib chiqishi mumkin bo‟lgan 
asosiy muammo yuridik harakatlarni kelib chiqish manbai, uning 
oqibatlarini izini barqaror ravishda mavjudligini ta‟minlash hisoblanadi. 
Bugungi kunda virtual maydonni huquqiy ta‟minlash bu borada muayyan 
ijobiy natijalarga olib keldi. Virtual maydonda bitimlar, shartnomalar 
tuzish va subyektlarni turli ehtiyojlarini qanoatlantirishga qaratilgan 
harakatlarni sodir etishi odatdagi kundalik holga aylandi. Shuni unutmaslik 
lozimki, virtual maydondagi shartnomalar uni real maydon bilan bog‟liqlik 
darajasiga qarab, turlicha ko‟rinishda namoyon bo‟lishi mumkin. Masalan, 
ba‟zi shartnomalar virtual maydonda tuzilib, real maydonda amalga 
oshiriladi. Misol uchun internet orqali muayyan tovarga buyurtma berish 
shartnoma tuzish jarayoni virtual maydonda bo‟lsa shartnomani amalda 
ijrosi real maydonda amalga oshiriladi. Ba‟zi hollarda esa buning aksi. 
Real maydonda tuzilgan shartnoma virtual maydonda amalga oshirilishi 
mumkin. Ayni paytda muayyan turdagi shartnomalar real maydonga 
ko‟chmasdan faqat virtual maydonda tuzilishi, amalga oshirilishi mumkin. 
Masalan, haq evaziga muayyan axborotni tizimlashtirish va yetkazib 
berish. Bunda shartnomani tuzish, amalga oshirish va xatto unga haq 
to‟lash to‟liq virtual maydonda amalga oshiriladi. Shartnomani amalga 
oshirish va tuzish bilan bog‟liq hech qanday harakatlar real maydonga 
ko‟chirish talab etilmaydi.

Download 2,02 Mb.