259
va muayyan holatlar bo‟yicha delikt majburiyatlar bo‟yicha ham (999-
moddaning 1-qismi) javobgarlikdan ozod qilish asosi sifatida qo‟llaniladi.
Fors-major holatlari ro‟y bergan deb hisoblash uchun ushbu holatlar
quyidagi ikki belgiga ega bo‟lishlari lozim.
Birinchidan, fuqarolik huquqiy munosabatning tegishli ishtirokchisi
insofli va jonkuyarlik bilan harakat qilganda ham ushbu holatni oldini
olishga, uni oqibatlarini bartaraf qilishga imkoniyati bo‟lmasligi shart.
Boshqacha aytganda fuqarolik huquqi munosabatlari subyekti uchun u
yengib bo‟lmaydigan, qarshi turib bo‟lmaydigan kuch hisoblanadi. Ba‟zi
holatlarda esa ushbu kuch ta‟sirida ro‟y bergan vaziyat hisoblanadi.
To‟g‟ri, muayyan holatlarda subyekt bunday kuchga qarshi turishi,
oqibatlarini bartaraf etishi mumkin bo‟ladi. Biroq,
bu inson hayotini
qurbon berish yoxud juda katta moddiy talafotlar yoki xarajatlar evaziga
amalga oshirishi mumkin. Ham ahloqiy, ham huquqiy nuqtai nazardan
olganda kuchni bartaraf etish say-harakatlari va xarajatlari hajmi bilan
buning evaziga erishiladigan natija (majburiyatni ijro etilishi) o‟rtasida
juda kuchli nomutanosiblik ro‟y berishi mumkin. Shu sababli ham
subyektni bunday holatda yengib bo‟lmas kuchga qarshi turishi maqsadga
nomuvofiq hisoblanadi.
Ikkinchidan, bunday holat kutilmaganda, to‟satdan ro‟y beradi.
Fuqarolik munosabat ishtirokchilari bunday holat ro‟y
berishini oldindan
ko‟ra bilmagan, hisobga olmagan bo‟ladilar.
Kundalik turmushda tavakkalchilik xavf-xatari bilan fors-major
holatlari o‟rtasida tafovutlar har doim ham hisobga olinavermaydi. Fors-
major holatlari har doim umumiy normal holat doirasidan tashqarida
bo‟ladi. Tavakkalchilik xavf-hatari esa umumiy normal holat doirasida
bo‟ladi.
Biroq shuni ta‟kidlash o‟rinliki, fors-major holatlari FK 333-modda
mazmuniga ko‟ra javobgarlikdan ozod qilishning dispozitiv asosi
hisoblanadi. Qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan holdagina fors-
major holati qo‟llanilishi mumkin. Taraflar shartnoma asosida o‟z
majburiyatlarini belgilashganda taraflardan biriga tavakkalchilik burchini
kengaytirgan holda fors-major holatlari oqibatlari uchun mas‟ul
sifatida
belgilashlari mumkin. Masalan, eksport-import kontrakti tuzilganda
muayyan taraf uni davlat ro‟yxatidan o‟tkazdirish, bojxona taomillari va
shu kabi masalalar bo‟yicha tavakkalchilik burchini o‟z zimmasiga olishi
mumkin. Bunday holatda kontraktni davlat ro‟yxatidan o‟tkazdirmaslik,
tovarni bojxonada ushlab qolish, garchi ular davlat hokimiyati
idoralarining harakatlari orqali ro‟y bergan bo‟lsa ham fors-major holatlari
260
hisoblanmaydi. Odatda investorda, kreditorda
mustahkam ishonch
uyg‟otish
uchun
muayyan
holatlarda
shartnomalarda
fors-major
oqibatlarini manfaatdor taraf o‟z zimmasiga olishi mumkin.
Xalqaro tajriba bo‟yicha fors-major holatlari sifatida quyidagilar tan
olinadi:
- xarbiy harakatlar shu jumladan e‟lon qilingan va e‟lon qilinmagan
urushlar, fuqarolar urushlari, va shu kabilar natijasida majburiyatni ijro
etilmasligi;
- tabiiy ofatlar shu jumladan, zilzila, suv toshqini, sunami, ko‟chkilar,
qurg‟oqchilik, do‟l urushi va shu kabilar. Bu o‟rinda shuni unutmaslik
lozimki, ba‟zi tabiiy ofatlar hozirgi zamon fan-texnikasi yutuqlari asosida
bashorat qilinishi, qarshi turilishi mumkin. Yoxud bir holat muayyan
vaziyatda
fors-major
holati,
boshqa
vaziyatda
esa
qarzdorni
mas‟uliyatsizligi sifatida qaralishi mumkin.
Masalan har bir korxonaning ko‟chmas mulkida yashin qaytargichlar
o‟rnatilgan bo‟lishi shart. Biroq qishloq xo‟jaligiga
tegishli ekin
maydonlari, bog‟larda yashin qaytargichlar o‟rnatilishi talab etilmaydi.
Binobarin korxonani yashin urib vayron qilishi fors-major holati
hisoblanmaydi, biroq bog‟ni yashin urib yonib ketishi fors-major holatlari
hisoblanadi.
Shu jumladan:
-ish beruvchi va xodimlar o‟rtasidagi nizolar, shu jumladan ish
tashlashlar, lokautlar, ishlab chiqarishni sekinlashtirishlar va shu kabilar
oqibatida majburiyatni bajarilmasligi;
-davlat hokimiyati organlarini qonuniy yoki g‟ayriqonuniy
harakatlari sababli majburiyatni ijro etilmasligi (agarda taraflardan biri
ushbu holatlar bo‟yicha o‟ziga tegishli majburiyat
yoki tavakkalchilik
burchini zimmasiga olmagan bo‟lsa).
Mamlakatimizda fors-major holatlarini qo‟llash bo‟yicha muayyan
amaliyot vujudga kelgan
.
Masalan. Qishloq xo‟jalik ekinlarini qurg‟oqchilik, do‟l
urushi yoki suv toshqini oqibatida majburiyatni bajarmasligi tegishli mahalliy
meteokuzatuv stansiyalari ma‟lumotlari asosida tasdiqlanadi.
Tashqi savdo bitimlari va xalqaro shartnomalar shartlariga muvofiq
O‟zbekiston Respublikasi hududida boshlangan yengib bo‟lmaydigan
kuchlar (fors-major) holatlarini tasdiqlash tartibi mavjud. Mazkur tartib
nizom asosida ya‟ni O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
2005 yil 15 fevraldagi 63-son qarori bilan tasdiqlangan “Yengib
bo‟lmaydigan
kuchlar
(fors-major)
holatlarini
tasdiqlash
tartibi
to‟g‟risida”gi Nizom asosida tartibga solinadi.
261
Mazkur nizomga ko‟ra yengib bo‟lmaydigan kuchlar (fors-major)
holatlari - bu tomonlarning irodasi va faoliyatlariga bog‟liq bo‟lmagan
tabiat hodisalari (zilzila, ko‟chki, bo‟ron, qurg‟oqchilik va boshqalar) yoki
ijtimoiy-iqtisodiy holatlar (urush holati, qamal, davlat manfaatlarini
ko‟zlab import va eksportni taqiqlash va boshqalar) sababli yuzaga kelgan
sharoitlarda tomonlarga qabul qilingan majburiyatlarni
bajarish imkonini
bermaydigan favqulodda, oldini olib bo‟lmaydigan va kutilmagan
holatlardir.
