Y o ‘ldoshev E., Raximova M . Hujjat fon d la ri.- Т., 2003. - b.70

Kutubxona statistikasi bir xil bo'lishi uchun hisob-kitobning 
yillik, kunlik va boshqa formalari yaxlitlashtirilgan, lekin umumiy 
hisob-kitobning barcha Axborot-kutubxona muassasalari uchun 
mo‘ljallangan standart shakli yo‘q, chunki mazkur kutubxona­
lar o'zining fondi, nashrlar turi, xizmat qilish va boshqa ishlari 
bilan bir-biridan farq qiladi. Hozirgi vaqtda Axborot-kutubxona 
muassasalari uchun umumiy hisob-kitobning uchta asosiy turi 
qo‘llanadi.
Barcha nashrlar ilova hujjatlari (schet, nakladnoy, dalolat- 
noma) asosida butun partiyasi bilan qayd qilinadi. Umumiy h i­
sob-kitobning barcha qism va grafalarining o'zaro muvofiqligi 
hisobni osonlashtiradi, butun fond yoki uning istalgan qismi 
haqida m a’lumot olish imkoniyatini beradi. Markazlashgan 
Axborot-kutubxona muassasalari tizim i kabi fondlarning mu- 
rakkab tizimiga ega bo‘lgan Axborot-kutubxona muassasalarida 
(patent-texnika, musiqa, xorijiy adabiyotlar) umumiy hisobning 
bitta kitobi bilan chegaralanib bo'lmaydi. Bu kutubxonalarda 
butun fond uchun umumiy kitobdan tashqari har bir alohida 
fondga maxsus kitob yuritiladi. Filiallar inventar kitobiga ega 
bo‘ladi.
Yakka hisobga olish.
Yakka hisobga olish deyilganda fondga 
olingan yoki undan chiqarilgan nashrning har bir nusxasini alo­
hida ro‘yxatga olish tushuniladi. Vaqtli matbuot va audio-vizual 
materiallar ham yakka tartibda hisobga olinadi.
Axborot-kutubxona muassasalariga olinadigan kitobning har 
bir nusxasiga alohida inventar raqami beriladi.
Har bir tipograflk mustaqil rasmiylashgan matbuot asari bos- 
ma birlik deyiladi: kitob, broshura, kitoblarning qayta nashri, jur- 
nalning alohida soni, plakat, nota daftari, standart va hokazo. 
Nashrlarning bunday turlari uchun hisobni bir xil qilish maqsa- 
dida xalqaro talablarga muvofiq hujjatni nashr nomeriga ko'ra 
hisobga olish joriy etilgan.
Bunday hollarda hisob birligi uchun har bir alohida nashr 
hisobga olinadi. Bu hisob fonddagi har bir nashr haqida aniq 
ma’lumot beradi. Ilmiy kutubxonalar vaqtli matbuotni yillik jam - 
lanmasi va alohida sonini hisob birligi sifatida hisobga oladilar.
149

Shuningdek, quti, papka, disk, kasseta, m anjetajam lanm a va ho- 
kazolar ham hisob birligi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Bunday xilma-xillik hisobga olishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Shuning uchun jahonda yagona birlikni topish uchun izlanish- 
lar olib borilgan va borilmoqda. Masalan, to‘ldirilgan stellajlar 
metraji tom (kitob, broshura, vaqtli nashrlar, qulyozmalar uchun), 
rulon (tasmadagi axborotlar uchun), fizik birlik (yassi mikrofilm- 
lar uchun) va hokazo.
Kutubxona ishida hisobga olish inventar kitobida, dalolat- 
noma varaqalarida, kartochkali hisob katalog va kartotekalarda, 
ro‘yxatga olish daftarlari va hokazolarda olib boriladi. Inventar 
kitobi yakka hisobning asosiy shakli hisoblanadi. Boshqa ku- 
tubxonalardan depozitar fondga olinayotgan kitoblarni inventar 
nomeriga «D» belgisi qo‘yiladi. Fond tekshirilganda, Axborot- 
kutubxona muassasasi mudiri almashganda inventar kitobi orqali 
qabul qiladi, chunki u muhim hujjat hisoblanadi.
Katta fondga ega bo‘lgan 
kutubxonalar inventarizatsi- 
yani tezlashtirish uchun yakka hisobning dalolatnoma tizimini 
qo‘llaydilar. Bu tizimda Axborot-kutubxona muassasalariga olin- 
gan kitoblarning har bir kelgan guruhi uchun dalolatnoma ro‘yxati 
tuzilgan bo‘lib, hisob-kitobni yoppasiga olib borish imkoniyati- 
ni beradi. Mazkur dalolatnomalarda ham kitob haqidagi asosiy 
ma’lumotlar yoziladi va har yili №1 dan boshlanadi. Har bir kitob 
ega bo‘ladigan dalolatnoma nomeri, odatda uch elementdan ibo- 
rat bo‘ladi. Ro‘yxatga olingan yili, dalolatnoma raqami va un- 
dagi kitob ro‘yxatining tartib raqami: 2014—14 (153). Yil yakunida 
hamma dalolatnomalar yig‘ilib inventar kitobiga o‘xshatib kitob 
holiga keltiriladi.
Kitoblarni qabul qilib olish va ularni hisobdan chiqarish an- 
cha mashaqqatli ish, hozirgi hisob shakllari eskirib qolganligini 
ko‘rsatmoqda. Hisobga olishni sodda, aniq, tez bajarish imkonini 
beruvchi shakllar izlanmoqda va ba’zilari qo‘llanmoqda. Masa­
lan, ko‘p nusxada kitob olinsa inventar kitobi yoki kartochkaga 
ilgarigidek har bir nusxa qayd etilmasdan faqat nashrning nomi 
yozilib, nusxalar miqdori ko‘rsatiladi. AKM da hisob katalogi for­
mal joriy qilingan bo‘lsa ham, bizningcha, u o‘zini oqlay olmaydi.
150

Oliy o‘quv yurtlari kutubxonalarida olingan darsliklarning 
bir necha nusxasi (3—5) inventar kitobida qayd qilinadi, qolgan- 
lari inventarsiz degan so‘z bilan hisobga kiritiladi. Bunda har 
bir nomdagi kitobga hisob kartochkasi to'ldiriladi, unda umumiy 
hisob-kitobdagi kitob partiyasining raqami, olingan, chiqarilgan 
hamda qolgan nusxalar miqdori, inventar kitobida hisobga olin­
gan darslikning shifri ko‘rsatiladi. Hisob kartochkasidan o‘quv 
adabiyotlari fondiga kartotekalar tuziladi.
H ar bir kartochka maxsus qayd qilish kitobida navbatdagi 
tartib raqamiga ega bo‘ladi, Bu kitobga ham odatdagi inventar 
kitobidagi ma’lumotlar aynan o‘tkaziladi, faqat inventar raqami 
grafasiga hisob kartochkasi raqami qo‘yiladi va nusxalar miqdori 
ko‘rsatiladi.
Texnika kutubxonalarida normativ texnika hujjatlariga (stan- 
dart nomerlari, nashriyotlar va hokazo) inventarsiz hisob varaqasi 
qoMlanadi. Ularning raqami kataloglarda hisobga olinadi. Fond- 
dan chiqariladigan adabiyotlar dalolatnoma orqali chiqariladi. 
Har bir dalolatnomada chiqarish sabablari, yirtilganligi, eskir- 
ganligi, ko‘p nusxaligi, sohaga to ‘g‘ri kelmasligi ko‘rsatiladi. D a­
lolatnoma tuzilgandan so‘ng chiqariladigan kitoblarning ro‘yxati 
ilova qilinadi. Dalolatnomani yuqori tashkilot rahbarlari tasdiq- 
lagandan so‘ng nashrni fonddan chiqarish haqida individual hi­
sob hujjatlarida belgilanadi. Umumiy hisob-kitobida kitoblarning 
mazkur partiyasi hisobdan chiqarilgani qayd etiladi.
Hisob yuritish uchun maxsus grafalangan katalog kaitochka- 
lari ishlatiladi. Kartochkaning yuza tomonida kitobning nomi va 
unga oid boshqa ma’lumotlar, unga berilgan inventar raqami va 
olingan nusxalarning umumiy miqdori, orqasida esa AKM ning 
filiallariga yuborilgan nusxalar miqdori ko‘rsatiladi. Bu kartoch- 
kalardan hisobning alfavit kartotekalari tuziladi va hisob-kitob 
shu tarzda olib boriladi.

Download 5,22 Mb.