«tabiyot fanlari» fakultеti «gеografiya va uni o’qitish mеtodikasi» kafеdrasi

Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning eng yirik va texnik tomondan eng takomillashgan tarmog’i. Bu o’zi uchun va mamlakat iqtisodiyotining boshqa sohalari uchun mehnat qurollari tayyorlaydigan, shuningdek, xom ashyo, yoqilg’i, energiya olish, yog’och tayyorlash mavjud sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi korxonalar (zavod, fabrika, kon, elektr stantsiyalari) majmuidir.

Shuningdek, sanoatning muhim xususiyatlaridan biri, qishloq xo’jaligi darajasida tabiiy omillarga bog’liq emasligidadir. Sanoat tarmoqlarida asosan qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan davriylik bilan bog’liqligi ham sezilarli emas. Faqat sanoatning qishloq xo’jalik mahsulotlarini birlamchi qayta ishlovchi tarmoqlarda baliq ovlash, yog’och kesish kabi sohalarida oz ko’rinishda bog’liqlik bor. Sanoatda inson texnologik jarayonlarga ta’sir ko’rsata olsa, bu holat qishloq xo’jaligida sanoatdagi kabi darajaga ko’zga tashlanmaydi. Bunday farqlarni moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan ham ko’rish mumkin. Albatta, bu tabiiy xol. Yaratilgan mahsulot muomilada bo’lsa, qurilish sohasida yaratilgan mahsulot esa o’zining qo’zg’almasligi bilan farqlanadi. Bunday holatlarni transport, aloqa, savdo kabi moddiy ishlab chiqarishning boshqa sohalarida xam ko’rish mumkin.

Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi mehnat taqsimotining o’sishi, ishlab chiqarishni differentsiyallash va ixtisoslashtirish bilan bog’liq.

XVIII asr oxirlarida qishloq xo’jaligi va unga yondosh tarmoqlarning rivojlanishi asta sekin sanoatning paydo bulishiga olib qeldi. Yevropaning rivojlangan davlatlarida, ayniqsa, Angliyada shakllana boshlagan bu jarayon sanoat inqilobi nomini oldi va butun dunyoda yangi texnik davrni boshlab berdi.

Foydalanish, o’simlik va hayvonot resurslarini ishlatish, sanoat va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan bog’liq ishlab chiqarish vazifalarini bajaradi. Ishlab chiqariladigan maxsuloti ishlatadigan xom ashyosi, ishlab chiqarish texnologiyasi kabi belgilariga ko’ra sanoat tarmoqlari bir necha guruxlarga ajratiladi. Bu birinchi o’rinda undiruvchi sanoat tarmoqlari va qayta ishlovchi sanoat tarmoqlari. Undiruvchi sanoatga tog’-kon sanoatining barcha yunalishlari, GESlar, o’rmon, baliq va boshqa dengiz mahsulotlari ovlash kabilar kiradi. Qayta ishlovchi sanoat tarmoqlariga tog’ –kon va o’rmon, yogochsozlik tarmoqlaridan boshqa barchasini o’z ichiga oladi. SHuningdek, ishlab chiqariladigan mahsulotlarning iqtisodiy ahamiyati va takror ishlab chiqarish jarayonidagi roli jihatidan ham sanoat tarmoqlari guruhlashtiriladi.

I. “A” guruhi – ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi.

Bu guruhga mashinasozlik, metallurgiya majmualari va ximiya sanoatining ba’zi tarmoqlari kiradi.

1. 
   Mehnat vositalari ishlab chiqarish.
   
2. 
   Mehnat buyumlari ishlab chiqarish.
   

Engil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari ushbu guruhda asos bulib xizmat qiladi. Bu ham ikki guruhchaga bo’linadi:

1. 
   SHaxsiy iste’mol buyumlari ishlab chiqarish.
   
2. 
   Jamoa iste’mol buyumlari ishlab chiqarish.
   

mavjud. Yuqorida ko’rib o’tilganidek «A» guruhining asosini og’ir, «B» guruhini esa yengil va oziq –ovqat sanoati tashkil qiladi. Sanoat tarixiga nazar tashlasak, biz avvalo industrial davr darakchisi sifatida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga ishlov berish maqsadida vujudga kelgan tarmoq bo’lib yengil sanoat ko’zga tashlanadi. Hozirda dunyoda ilg’or mamlakatlar sifatida tanilgan davlatlar xam industriallashtirish yengil sanoat rivojlanishi orqali erishilgan. Faqatgina sobiq SSSR, Osiyo va Afrika qit’asining ba’zi davlatlarida bu jarayon og’ir sanoat rivojlanishi bilan erishishga harakat qilindi.

Joylashtirish sanoat ob’ektlarining aniq xom ashyo, yoqilg’i, energiya, mehnat resurslari va tayyor mahsulot iste’molchilar to’plangan hududlarga bog’liqligi tushuniladi. Bundan ko’rinib turibdiki, joylashtirish tushunchasi ishlab chiqarishni xududiy tashkil etish jarayonining bir qismi sifatida namoyon bo’ladi.

Sanoat hududiy tashkil etishning samaradorligini aniqlashda ikki xil qonuniyatlar xisobga olinadi:

1. 
   Tarmoqlarning hududiy ajralishiga ta’sir ko’rsatadigan qonunlar.
   
2. 
   O’zaro aloqador tarmoqlarning muayyan hududda uyg’unlashuviga sabab bo’luvchi qonuniyatlar.
   

Yuqorida ko’rsatilgan qonuniyatlar sanoatni hududiy tashkil etishda har bir davrda o’ziga xos namoyon bo’lgan geografik mehnat taqsimoti, yoki turli tarmoqlardagi o’zaro aloqadorlik natijasi bo’lgan ishlab chiqarishni hududiy integratsiyasi kabi jarayonlar hozirgi bozor iqtisodiyoti davrida yangi ko’rinishga ega bo’lmoqda. Mavjud cheklangan resurslardan iloji boricha samarali foydalnish zarur bo’lgan yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida tobora takomillashgan ishlab chiqarish manbalarini tashkil etish shu kunning dolzarb talabi bo’lib bormoqda. Sanoatni hududiy tashkil etish, o’sha hududda mavjud bo’lgan tabiiy, moddiy va mehnat resurslar bilan qay darajada ta’minlanganligiga, ishlab chiqarishni ijtimoiy tashkil etish shakllarining rivojlanish darajasiga sanoat, shaxarlar va aloqa yullarining tarixan tarkib topgan joylashuviga hududning iqtisodiy jihatdan o’zlashtirilganlik darajasi kabi omillarga bog’liq. SHunday omillar borki, ular sanoat korxonalarining joylashishiga tug’ridan –tug’ri ta’sir ko’rsatadi. Bular xom ashyo, yoqilg’i- energetika, suv, ishchi kuchi, transport va iste’mol omillaridir. Bu iqtisodiy georafiq moxiyatiga ko’ra, bir-biridan farq qilishiga qaramay, bular bir-biri bilan chambarchas bogliq. Agar xom ashyo, yoqilgi-energetika, suv omillarini ko’rib chiqsak, uning ko’lami hudduda mavjud omillarning zaxiralariga qarab fikr yuritilsa, ishchi kuchi va iste’molchi omillari aholining ushbu qismi egallagan hududning katta-kichikligiga qarab aniqlanadi. Transport omili esa yuqorida qursatilgan omillar orasida o’zaro aloqalar uchun xizmat qiladi. Bundan qelib chiqib, shartli ravishda xom ashyo, yoqilgi-energetika, suv, ishchi kuchi va iste’molchi omillarini joylashtirish, transport omilini esa masofa omili deb atash mumkin. Sanoat tarmoqlarini joylashtirishda ishtirok etadigan omillarni tasniflashda olimlar o’ziga xos turli variantlarni taqlif etishgan. A.T.Xrushchev tasniflashning uch xil ko’rinishini taklif etadi. Bular:

1. 
   Iqtisodiy texnik kursatkichlarga ko’ra;
   
2. 
   Xom ashyo, yoqilg’i-energetika, mehnat iste’molchi omillarining sanoatni joylashishiga ta’siriga ko’ra;
   
3. 
   Joylashtirish va masofa omillarining tarmoqlariga ta’siri:
   

1. 
   Materialni (xom ashyoni) ko’p talab qiladigan tarmoqlar.
   
2. 
   Energiyani ko’p talab qiladigan tarmoqlar.
   

3. 
   Mexnat resurslarini ko’p talab qiladigan tarmoqlar.
   

Energiyani ko’p talab qiladigan tarmoqlar mahsulot ishlab chiqarishda elektr, yoqilg’i, issiqlik ko’p iste’mol qilishi bilan ajralib turadi. Bularga rangli metallurgiyaning alyuminiy va titan ishlab chiqarish sanoatlari, ximiya sanoatining kimyoviy tolalar, sintetik kauchuk ishlab chiqarish kabi tarmoqlar kiradi.

Mexnat resurslariga ishlab chiqarish mahsulot birligiga to’g’ri keladigan ishchi kuchi sarfiga ko’ra aniqlanadi. Ishchi kuchi to’plangan hududlarda joylashtirish zarur bo’lgan tarmoqlarga mashinasozlik, yengil sanoat, kimyo sanoatiinng ba’zi tarmoqlari bu guruhga misol bo’la oladi.

Hozirgi davrda O’zbekistonda, shu jumladan, o’rganayotgan ob’ektimiz bo’lgan Surxondaryo viloyatida prezidentimiz I.A.Karimov «Qulay iqlim sharoiti, ulkan mineral xom ashyo zaxiralari, strategik materiallar va qishloq xo’jaligi xom ashyosining qatta zaxiralari xaqli su’ratda O’zbekiston mintaqa va dunyoning eng boy mamlakatlari qatoriga olib chiqadi…» deb ta’kidlashlariga qaramay, mavjud omillardan samarali foydalanish darajasi unchalik yuqori emas.

Surxondaryo viloyati sanoati past darajada rivojlanganligiga qaramay, uning taraqqiy etishi uchun katta imkoniyatlar (omillar) mavjud. Bular quyidagilar:

1. Xom ashyo omili.

Surxondaryo viloyati sanoati mahsulotlarining 78?n ortig’i yengil va oziq-ovqat tarmoqlarida yaratiladi. Bunga asosan mazkur mintaqaning qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtirishga ixtisoslashganligi sabab bo’lgan. 2012 yil ma’lumotlariga ko’ra viloyat YaHMning 40,4 foizi qishloq xo’jaligi xissasiga to’g’ri keladi. Viloyat qishloq xo’jaligi ko’rsatkichlari bo’yicha respublikada 7 o’rinni egallaydi va u bu turdagi mahsulotlarning 8,1 foizini beradi.

So’nggi yillarda qishloq xo’jaligida zamonaviy ilmiy-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi serhosil navlar yaratish, mintaqa tabiiy sharoitiga to’g’ri keluvchi intensiv usullardan foydalanish asosida ushbu sohani rivojlantirishga harakat qilinmoqda.

(45,7 %).

Mintaqa qishloq xo’jaligi tarmoqlarining tahlili shuni ko’rsatdiki, bu yerda qishloq xo’jalik mahsulotlarining taxminan 70 foizi tekislik, 18 foizi adir va 12 foizi tog’li zonada yaratilmoqda. Xususiy mulkchilikning rivojlanishi qishloq xo’jaligida fermer xo’jaliklari salmog’i oshib borishiga sabab bo’lmoqda. Qishloq xo’jaligi tarmoqlarida yaratilgan mahsulotlarning katta qismi Surxondaryo yengil va oziq-ovqat sanoat tarmoqlari uchun xom-ashyo bo’lib xizmat qiladi. Bu yerda og’ir sanoat tarmoqlarini rivojlantirish uchun asos bo’lib xizmat qila oladigan turli resurslar ham mavjud. Bular orasida mineral resurs xom-ashyosi katta ahamiyatga ega.

Surxondaryo viloyatida yoqilg’i-energetika resurslari, polimetallar, tabiiy tuzlar va qurilish materiallari xom ashyolari mavjud. Viloyat neft va gaz konlari 1950 yillardan boshlab ishga tushirilgan. Amudaryo, Xotinrabot, Xaudag, Kakaydi va Tolli konlaridan neft , Lalmikordan esa neft va gaz qazib olinadi.

Respublikamizdagi asosiy toshko’mir konlari hisoblangan SHarg’un (Sariosiyo tumanida) va To’da (Boysun tumanida) ko’mir konlarida mustaqilligimizning ilk yillarida 200 ming tonnagacha toshko’mir qazib chiqarilgan edi. Keyingi yillarga kelib bu ko’rsatkich keskin pasayib ketdi. 2002 yilda hukumatimiz tomonidan 2010 yilgacha ko’mir sanoatini rivojlantirish dasturi qabul qilingan va unga binoan respublikamizda toshko’mir qazib chiqarishni 110 ming tonnaga yetkazish rejalashtirilgan.

Hisor tog’ etaklarida kembriygacha bo’lgan geologik davrning gneys va slanets yotqiziqlari ustida joylashgan SHarg’un ko’miri yuqori kalloriyali, ammo qatlamlari yupqa bo’lib, o’rtacha qalinligi 2,5 m, ayrim joylarda 12 m.gacha yetadi. Ko’mir qatlamlari baland va qiya yonbag’irlarda joylashganligi sababli ularni o’zlashtirish ancha murakkab. Boysun koni ko’miri yuqori sifatli bo’lib, yura davri yotqiziqlari ustida joylashgan. Ishlab chiqarish sharoitlari SHarg’un koniga nisbatan birmuncha qulay. SHarg’un ko’mir koni asosida 1963 yil Markaziy Osiyoda birinchi marta ko’mir-briket fabrikasi barpo etilgan.

Markaziy Osiyo - Osiyo materigining ichki qismidagi tabiiy oblast. Maydoni 6 mln. km². Shim. va gʻarbiy chekkasi Mongoliya, XXR bilan RF oʻrtasidagi davlat chegarasigacha boʻlib, sharqi Katta Xingan, jan.

Hisor tog’larining janubi-sharqiy yonbag’irlarida (Uzun tumani) 1990 yillarning oxirlarida tarkibida qo’rg’oshin, ruh va boshqa qimmatbaho elementlarga boy bo’lgan Xonjiza polimetall koni topilgan. Bu polimetall koni o’z zahirasiga ko’ra dunyodagi eng yirik konlardan biri sifatida e’tirof etilmoqda. Bu yerda geologik tekshiruvlar natijasida 1,5 mln. tonna ruh, 700 ming tonna qalay, 180 ming tonna mis va 2,3 ming tonna kumush borligi aniqlangan. Hozirda, jahon bozoridagi ushbu metallar bahosidan kelib chiqqan holda mazkur kon zahiralari 4 mlrd. AQSH dollari miqdorida baholanmoqda.

2006 yil avgust oyidan boshlab «Xonjiza» polimetall konini ishga tushirish Olmaliq tog’ kon metallurgiya kombinati ixtiyoriga berildi.

Viloyatning yana bir asosiy mineral resurslaridan biri bu kimyoviy tuzlardir. Surxondaryoda fosforit, kaliy va osh tuzlarining katta zahirasi mavjud. Ushbu qazilma resurslar asosida kimyo sanoatini rivojlantirish uchun imkoniyatlar katta bo’lsada, faqatgina Ko’hitang tog’ yonbag’irlarida joylashgan Xo’jaikon tuz konigina xo’jalik ehtiyojlarida foydalanilmoqda. Asosan qishloq xo’jaligiga ixtisoslashgan mintaqada mahalliy xom ashyo asosida soha uchun zarur bo’lgan kimyoviy o’g’itlar ishlab chiqarish imkoniyati borligiga qaramay, kimyo sanoati korxonalarini tashkil etish viloyatning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi.

SHuningdek, viloyat hududida marmar, granit, dolomit,kvarts qumi, ohaktosh, keramzit kabi qurilish materiallari xom ashyolari kelajakda qurilish materiallari sanoatining rivojlanishiga asos buladi. Bu borada hozirda ushbu soha bo’yicha amalga oshirilayotgan loyihalar mavjud resurslarni to’liq o’zlashtirishni o’zida qamrab olmagan. SHerobod tumanida granit, gabbro, ohaktosh, tsementni qayta ishlash, Boysun, Uzun, SHo’rchi kabi tumanlarda g’isht ishlab chiqarish yo’lga qo’yilmoqda. Viloyatda marmarga ishlov berish, oyna ishlab chiqarish va boshqa soha tamoqlarining rivojlantirish imkoniyatlari bor[6].

2.Iste’molchi (ishchi kuchi bilan birgalikda) omili.

Surxondaryo viloyati aholisi va uning o’ziga xos xususiyatlari bilan respublika viloyatlari orasida ajralib turadi. O’tgan har bir tarixiy davr viloyat aholisining tarkibi, uning joylashuvi, aholining hayot tarziga o’ziga xos ta’sir ko’rsatib kelgan. Viloyatda 2012 yil ma’lumotlariga ko’ra 2279,2 ming kishi bo’lib, respublika aholisining 7,4 %ni tashkil etadi. Agar 1990 yil viloyat aholisining respublika aholisi salmog’ida 6,3 %ni tashkil etganligini e’tiborga olsak, viloyat aholisining tabiiy o’sish darajasi ancha yuqori ekanligini bilish qiyin emas.

O’zbekistonda aholining tabiiy ko’payish darajasi yuqori ko’rsatkichga ega bo’lib, bu holat barcha viloyatlarda kuzatiladi. Mintaqalar miqyosida tabiiy ko’payish darajasini tahlil qilinganda, iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi ustun bo’lgan viloyatlarda ushbu ko’rsatkichning yuqoriligi qayd etiladi. Jumladan, Surxondaryo viloyati aholisining tabiiy o’sish darajasi ham respublika o’rtacha ko’rsatkichidan yuqori bo’lib, bu borada respublikada 2 o’rinni egallaydi.

Surxondaryo viloyati aholisi tabiiy ko’payishining yuqori ekanligiga aholi orasida azaldan, barcha o’zbek oilalarida bo’lgani kabi ko’p farzandlilik udumlarining saqlanib qolganligi, aholining kasb-kori, yashash tarzi va boshqa holatlar ham ta’sir ko’rsatadi (1-jadval).

(2012 yil, promilleda)

1-jadval

	SHahar va tumanlar nomi	Tabiiy harakat			Mexanik harakat
		tug’ilish	o’lim	tabiiy ko’payish	kelgan lar	ketgan lar	migratsiya qoldig’i
	Viloyat bo’yicha	23,7	3,9	19,8	5,4	5,6	-2,4
	Termiz sh.	20,9	4,5	16,4	8,1	3,9	4,2
	tumanlar:
1	Angor	26,3	4,3	22,0	7,4	6,3	1,1
2	Bandixon	24,8	3,1	21,7	10,0	9,1	0,9
3	Boysun	28,0	4,4	23,6	9,2	4,1	5,1
4	Denov	23,6	4,1	19,5	3,1	3,8	-0,7
5	Jarqo’rg’on	24,3	4,2	20,1	4,1	5,5	-1,4
6	Muzrabot	23,4	3,4	20,0	9,2	9,4	-0,2
7	Oltinsoy	23,8	3,9	19,9	5,5	5,3	0,2
8	Sariosiyo	26,4	3,7	22,7	3,9	5,7	-1,8
9	Termiz	24,0	4,8	19,2	4,5	1,8	2,7
10	Uzun	26,1	4,3	21,8	2,7	4,2	-1,5
11	SHerobod	23,0	4,1	18,9	5,0	6,5	-1,5
12	SHo’rchi	23,6	4,2	19,4	6,8	8,3	-1,5
13	Qiziriq	25,9	3,5	22,4	7,9	9,7	-1,8
14	Qumqo’rg’on	23,9	3,5	20,4	3,6	4,5	-0,9

Termiz shahri, Denov, Jarqo’rg’on, SHerobod, SHo’rchi kabi tumanlarda esa har 1000ta tirik tug’ilgan bolalarga nisbatan 1 yoshgacha bo’lgan bolalar o’limi viloyat o’rtacha ko’rsatkichlaridan yuqori (7,2 ‰). Bunga asosan qo’shni Tojikiston Respublikasi Tursunzoda shahridagi allyuminiy zavodining viloyat ekologik vaziyatiga salbiy ta’siri va tibbiy sohada hal qilinishi zarur bo’lgan muammolarning ko’pligi ham ta’sir ko’rsatadi.

Tug’ilish va o’lim ko’rsatkichlari tabiiy ko’payish ko’rsatkichini keltirib chiqarib, u ijtimoiy-iqtisodiy, biologik, demografik va boshqa omillarga bog’liq. Surxondaryo viloyati aholisining tabiiy ko’payish darajasiga ushbu omillar ichida milliy omil ham katta ta’sir ko’rsatadi. Mustaqillik yillarida respublikamizda ishsizlik darajasini kamaytirishga mintaqalarda mavjud tabiiy va iqtisodiy imkoniyatlardan samarali foydalangan holda yangi tarmoqlarni tashkil etish, kichik biznesning rivojlanishiga imkoniyat yaratish orqali erishishga harakat qilindi. Bu haqda 2008 yil 25 martda bo’lib o’tgan Viloyat kengashi sessiyasida respublika prezidenti I.A.Karimov gapirib, «…aholining bandlik darajasini oshirish, shu asosda uning daromadlari va turmush farovonligini yuksaltirish muhim ahamiyat kasb etadi… Buning uchun ishchi kuchini ko’p talab etadigan yengil va oziq-ovqat, mahalliy xom ashyoni qayta ishlash sanoati korxonalarini tashkil etish yuzasidan aniq va amaliy chora-tadbirlar ko’rish lozim. SHu bilan birga kasanachilik, oilaviy tadbirkorlik, shaxsiy chorva xo’jaligini rivojlantirish bo’yicha ham ishlarni kuchaytirish zarur…»ligini ta’kidlab o’tdi.²

3. Suv resurslari omili.

Mintaqada Surxondaryo (Qoratog’ va To’polang daryolari qo’shilishidan hosil bo’lgan), SHeroboddaryo, Sangardakka o’xshash katta va kichik daryolar mavjud. Sug’orma dehqonchilikning rivojlanganligi, yangi yer maydonlarining o’zlashtirilishi natijasida o’tgan asrning II yarmidan boshlab viloyatda 13 ta kanal va 5 ta suv omborlari tashkil etildi. Daryolarning asosiy to’yinish manbaalari qor, muz va yer osti suvlari hisoblanadi.

Viloyatda Surxondaryo va SHeroboddaryo yirik daryolar hisoblanib, ulardan viloyatning barcha ekin maydonlarini sug’orishda foydalaniladi.V.L.SHulьts va L.I.SHalatovaning (1965) hisoblariga ko’ra, Surxondaryo va SHeroboddaryo suv yig’adigan maydoni 8406 km², oqim moduli esa 13,2 m/sek km².

Surxondaryo To’polongdaryo va Qoratog’daryoning qo’shilishidan hosil bo’ladi. To’polongdaryo Qoratog’daryoga nisbatan ikki martadan ortiqroq sersuvdir, uning tog’lardan chiqish yeridagi o’rtacha ko’p yillik suv sarfi 52 m³/sek, Qoratog’daryosiniki 23 m³/sekunddan iborat.

Viloyat daryolarida oktyabr-fevral oylarida suv sarfining kamayishi kuzatilsa, mart oyida suv toshib oqadi, ayniqsa, may oyida suvning ko’tarilishi eng yuqori darajada bo’ladi. Iyun oyiga kelib suvning kamayishi boshlanadi. Bunday daryo rejimining xilma-xilligi ulardan sug’orish uchun foydalanishda qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.

1950 yillarning oxiriga kelib viloyatning yirik daryolari suvidan yil davomida dehqonchilikda oqilona foydalanish maqsadida umumiy sig’imi 800 mln m³ bo’lgan Janubiy Surxon suv ombori 1964 yilda ishga tushirildi. Uning maydoni 65,0 km^2, o’rtacha chuqurligi 12,3 m., bundan biroz oldinroq, ya’ni 1960 yilda suv sig’imi 160 mln. m³ , maydoni 10,0 km² bo’lgan Uchqizil suv ombori barpo etildi. SHuningdek, hajmi 12,8 mln. m³ bo’lgan Degrez va boshqa suv omborlar ham qurib bitkazildi. Natijada, yangi yerlarni o’zlashtirish hisobiga sug’oriladigan ekin maydonlar kengayib, paxta yetishtirish hajmi ekstensiv asosda o’sib bordi.

Agar viloyat hududi joylashgan geografik kengliklarda yoz issiq, qish esa aksar hollarda yumshoq va qurg’oqchil kelishini hisobga olsak, ba’zi yillarda viloyat xo’jaligi suv resurslariga qo’shimcha ehtiyoj sezadi. Ushbu muammoni bartaraf etish uchun shunday sharoit mavjud bo’lgan dunyo mamlakatlarida qo’llanilayotgan ilg’or, samarali irrigatsiya tizimlaridan foydalanish zarur.

Transport viloyat iqtisodiyotining muhim tarmog’i hisoblanadi. Surxondaryoda tabiiy boyliklarni topish va ishga tushirish, yangi yerlarni o’zlashtirish, yangi aholi manzilgohlarini barpo qilish, tayyor mahsulotlarni va xom ashyoni o’zga rayonlarga chiqarish yoki ulardan keltirish hamisha viloyat transport tarmoqlari va ularning rivojlanish darajasiga bog’liq. Viloyatda temir yo’l, avtomobil yo’li, havo, suv va quvur transaort turlari rivojlantirilgan. Har qanday mintaqa iqtisodiyoti uchun ahamiyatli bo’lgan temir yo’l transporti Surxondaryoda Kogon – Termez yo’nalishida birinchi marotaba 1915 yilda tashkil etilgan. Bu yo’lning ichki taraqqiyotda ta’siri kuchli bo’lmasa ham u viloyat hududini o’zga regionlar bilan bog’lovchi dastlabki muhim omil bo’lgan. Termizdan viloyatning shimoliy tumanlari orqali 1925 yildan boshlab temir yo’l o’tkazila boshladi. O’sha yili Termiz – Dushanbe(248 km), 1971 yil Termiz – Qo’rg’ontepa – Yavan temir yo’llari qurildi. 2007 yil ishga tushirilgan Toshg’uzor-Boysun-Qumqo’rg’on» temir yo’lining viloyat iqtisodiyoti rivojlanishida ahamiyati katta bo’ladi.

Avtomobil transporti temir yo’l transporti kabi katta ahamiyatga ega. U viloyat tumanlarini bir-birlari bilan bog’lovchi vosita bo’lishi bilan birgalikda ko’p yillar davomida mintaqaning yagona ichki qo’shnisi bo’lgan Qashqadaryo viloyati orqali respublikaning markaziy viloyatlari bilan iqtisodiy aloqalar olib borishda katta ahamiyatga ega.

Bundan tashqari, respublikamiz prezidenti I.Karimov tashabbusi bilan loyihalashtirilayotgan 2003 yil iyun oyida Tehronda O’zbekiston, Eron hamda Afg’oniston rahbarlari tomonidan imzolangan bitim asosida Termiz –Mozori SHarif Hirot-Bandar-Abbos va CHorbahor yo’nalishidagi Transafg’on yo’lagi O’zbekiston uchun janubiy dengiz portlariga olib chiquvchi loyiha viloyat transporti uchun katta ijobiy o’zgarishlarni olib keladi.