ELEONORA DUZE (1 8 5 8 -1 9 2 4 -y .)

jiy 
dramaturgiya 
asarlarida 
nam oyon 
bo'ldi. 
Davr 
ruhini 
ifodalashga bo'lgan kuchli ehtiyoj Duzeni Dyum a — o 'g 'li, Sardu 
pyesalariga murojaat etishga m ajbur qiladi. Lekin uning eng sevimli 
dram aturgi Ibsen bo'lib qoldi. U Ibsen asarlarida Alving xonim 
(«Arvohlar»), N ora («Qo‘g‘irchoq uy») kabi rollarni o'ynadi. Ibsen 
qahram onlarining qalban oromsizligi Duze tabiatiga yaqin edi. 
T eatr Duze uchun odam lam i m a’naviy komillikka, m ehr-oqibatli 
bo'lishga d a’vat etish vositasi edi. 
S an’atda kimdir qalbga 
ko'tarinkilik bag'ishlasa, kim dir uni poklaydi. Duze ikkinchi toifaga 
m ansub aktrisa edi^ U azoblanish, hasrat dog'ida kuyib-yonish 
orqali zam ondosh qalbini poklardi. Duze uchun insonga tabiat ato 
etgan ezgulik, nurli tuyg'ularni va ayni cho g 'd a unda m uhit badkir- 
dorligi bilan tug'ilgan og'riqlaru riyokorliklam i ochish muhim edi.
Duze ijodiga xos arm on va o'kinchli his butun ijodi davomida 
o 'z izini qoldirgan bo‘lsa-da, lekin bu aktrisa san’atining m az- 
m unan ko'lam dorligini toraytirib qo'ym adi. «Eleonora Duze sah­
nada ham isha o'zi qanday bo'lsa, shu tarzda ko'rinardi; kiyim- 
kechagi, pardozi, sochlari oroyishi qanday bo'lsa bo'laverardi. Le­
kin ayni paytda uning yurish-turishi, q o 'l harakatlari, nihoyat, 
tovushining tuslanishi har bir rolda turlicha edi», - deb yozdi 
zam ondoshlaridan biri.
Davr ruhini ifodalashga bo'lgan kuchli ehtiyoj Duzeni Dyum a- 
o 'g 'il, Sardu pyesalariga murojaat etishga m ajbur qiladi. Ushbu 
pyesanavislarning jonsiz mahsullariga u og'riqli qalb harorati bilan 
jo n bag'ishlaydi. Lekin uning eng sevimli dram aturgi Ibsen bo'lib 
qoldi: «M en... shunday azobda qoldimki, faqat o'lim haqida o'ylay 
boshladim ... Ibsen asarlarida o'ynay boshlash m eni o'lim dan asrab 
qoldi», degan edi u. Duze Ibsen asarlarida Alving xonim , N ora, 
G eddi G abler, Rebekki Vest kabi rollarni o'ynaydi.
Duze Ibsen pyesalarida o 'z dahosiga m unosib material topgan 
edi. Ibsen qahram onlarining qalban oromsizligi Duze tabiatiga 
yaqin edi. T eatr Duze uchun odam lam i m a'n av iy komillikka, 
m ehr-oqibatli bo'lishga d a'v at etish vositasi edi. S an ’atda kimdir 
qalbga ko'tarinkilik bag'ishlasa, kim dir uni poklaydi. Duze ikkinchi 
toifaga m ansub aktrisa edi. U azoblanish, hasrat dog'ida kuyib- 
yonish orqali zam ondosh qalbini poklardi. Duze uchun insonga 
tabiat ato etgan ezgulik, nurli tuyg'ularni va ayni cho g'da unda 
m uhit badkirdorligi bilan tug'ilgan jg'riqlaru riyokorliklami ochish 
m uhim edi. H ar bir obrazdan Duze shaxsi, uning barkam ol ichki 
m a'n a v iy olam i yaqqol ko'rinib turar, lekin ayni paytda uning rol- 
lari shu qadar turlicha ediki, ularda san’atkom ing o ‘zini-o ‘zi tak-
174

rorlashi haqida so‘z ochishga o ‘rin qolmas edi.
N utqiy ifodaning rang-barangligi, 
yuz-ko'z mimikasi va 
ayniqsa q o ila r jilododigi, Duzening eng sevimli ifodaviy omillari 
hisoblangan. Inson qalbi borlig‘ini to'laligicha nam oyon etish ni- 
yatida u pardoz (grim )dan voz kechadi.
Duze san’atining jahoniy shon-shuhrati bu san’atning samimiyligi, 
kishi qalbini rom etuvchi o‘tli his-kechinmalarga boyligi bilan belgilanar 
edi. Aktrisa san’atining shu jihati u Rossiyada o'tkazgan gastrollari (1891, 
1892, 1908) chog'ida tomoshabinlami va tanqidchilar tomonidan qizg‘in 
olqishlar bilan kutib olingan. «Duze ital-yan tilida ruschasiga o‘ynardi», 
deb yozgan edi tanqidchilardan biri. San’atining rus madaniyatiga 
yaqiiiligini uning o'ziga ham e'tirof etgandi. 1905-yili u Parijdagi «ljod» 
teatrida rejissor Lyuny Po talqinida Gorkiyning «Tubanlikda» asarida Va­
silisa rolini o'ynaydi.
Duze Sara Bernarga zam ondosh bo'lib, ikkovi deyarli bir xil 
rollarni ijro etishgan. O 'sha davr teatr adabiyotini bu ikki ulug' 
iste’dod egasining san’atiga doir bahs, izohlarsiz tasaw u r qilib 
bo'lm aydi. Shubhasiz, bu raqobat italyan san’atkori foydasiga hal 
bo'ldi. Italyan aktrisasining hayratomuz insoniy san ’ati Sara Ber- 
narning zohiran jilodor, lekin bir qadar haroratsiz m ahoratidan us- 
tun kelishi tabiiy edi.
Sahnada ilk paydo boiishidayoq M argarita — Duze alohidaligi 
bilan ko'zga tashlanib turardi: odmi, buram a ko'ylakli, bir dasta bi- 
nafsha tutgan qo'llari ko'kragigacha ko'tarilgan, sochlari ortiga 
turm ak qilib bog'langan, qom atdor, nozik nihol bu dilbar juvon- 
ning rangsiz yuzi, «katta-katta ich-ichiga tushib ketgan qop-qora 
ajib ko'zlari, ko'rim siz qovog'i uning xorg'in, mushtiparligini ko'z- 
ko 'z qilib turardi». M ehm onlar davrasida M argarita begonadek, o'z 
qalbi dardi bilan yashayotgandek edi. N ogihonda vujudini qoplagan 
sevgi qizg'in yuzi, yengil harakatlari, dadil ovozida sezilib turardi. 
Lekin baxtga bo'lgan ishonchsizlik tuyg'usi g'am kash, m a’suma 
ko'zlarida aks etardi.
Matia, quturgan jazm ani najottalab m a’shuqani ta ’nalarga 
ko'm ib tashlaydi. Duze qandaydir yolvorish hissi bilan to- 
moshabinga yuzlanadi. Uning ko'zlarida ajablanish, umidsizlik 
alom atlari dahshat hislari bilan qorishib ketgandek tuyiladi. Duze 
talqinida Margaritaning o'lim i o'zining haqqoniyligi bilan hayrat- 
lanarli chiqqan. Sara Bernar shu holatni juda qiziq, ya’ni birlini 
bukm ay orqaga tik yiqilish bilan namoyish etib, tom oshabinlarning 
gulduros olqishlariga sazovor bo'ldi. Duze Margaritasi sezilarsiz jon 
beradi: uning umri oxista so'nib boradi, tom oshabinning ko'z
175

o'ngida sevgiga tashna o ‘tli yurak urishdan to'xtaydi: M argarita - 
Duze Dyuvalning yelkasiga boshini qo‘vganicha kursida o ‘tirib, bi- 
ron bir o lim sharpalarisiz yorug* dunyodan ko‘z yumadi.
Aktrisaning zam onaviy repertuardagi eng dovrug'li rollaridan 
biri Dyuma — o 'g'lin ing «Gul ko'targan xonim* asaridagi M argari­
ta G o ‘te roli bo'ldi. Aktrisa M argarita qismatini tasodifiy emas, 
balki butkul tabiiy qism at tarzida talqin etgan edi. M argaritaning 
fohisha ekani Duze uchun ahamiyatsiz edi. U Margaritani ulkan 
sevgi dardida kuyib-yonuvchi, horib toliqqan, ko'ngilchan, najotsiz 
oddiy ayol tarzida ko‘rsatgan edi.
Ibsen qahram onlaridan N o 'ra aktrisaning eng ta ’sirli rollaridan 
biri 
bo'ldi. 
N o ‘ra 
tim solida 
tom oshabinning 
ko'z 
o ‘ngida 
«to'rg'ay»dan «olmaxon»ga aylanish, uning kuchli inson qiyofasiga 
kirishdek ajib hodisa yuz beradi. Duze N o'raning oxirgi monologini 
aytm aydi, bu m onolog m ohiyatini harakat orqali ifodalaydi.
Duze san ’ati tabiatan xalqchil, keng dem okratik om m aga yaqin 
bo'lgani holda davrning fojeiy ruhini mujassam etishga qaratildi. 
Uning ijodida shafqatsiz hayot voqeligi bilan to'qnash kelgan kam- 
suqum va m a’sum a ayollar tim soli gavdalandi. Duze inson qalbi- 
ning tub-tubiga kirish, ruhiy ulug‘vorlik, qalb saxovatini nam oyon 
etishda kam dan-kam uchrovchi iste’dod egasi edi. Duze san ’ati 
zinhor umidsizlik va tushkunlik ifodasi bo'lgan emas. Bu ruhiy er- 
kinlik shukuhini ulug'lab, beshafqat. qabihona yashash tarzidan qu- 
tulishga d a ’vat etuvchi san ’at edi.

Download 9,43 Mb.