|
Qoraqalpog’iston qishloq xo’jaligi va agrotexologiyalari instituti
|
| bet | 3/4 | | Sana | 22.05.2024 | | Hajmi | 84,18 Kb. | | #249472 |
Bog'liq КартошкаКечки картошка пайкали
Ер етилгач, ўғитланади, кейин ағдармасдан чуқур қилиб, сифатли ҳайдалади, чизель ва бороналанади. Бу ишлар тупроқдан нам қочмаслиги учун ёзги муддатда кечки вақтларда ўтказилади. Ер обдон тайёр бўлгач,
эртапишар картошка етиштиришда баён этилган тартибда 6-8 м узунликда катта жўякли пушта (гура)лар кетмон ёрдамида олинади. Пушталарга енгил меъёрда сув қўйилади. Суғорилган жўякли пушталарга кириш мумкин бўлиши билан 2-3 кун ўтгач, улар 2 ёнига қатор ораси кенглиги 50-60 см қилиниб, сув қолдирган изга 8-10 см чуқурликда нишлаб турган уруғлик туганаклар экилади. Экиш тугаллангач, дарҳол суғорилади ва 10-14 кун ўтгач, кўчатлар пайдо бўлади. Қолган парваришлаш ишлари эртачи картошкадагидек амалга оширилади.
Кечки картошка ҳосилини йиғиш. Ҳосил палак сарғайиб, пастки барглари қуригач, туганак пўсти қалинлашиб, столонлардан осонгина узиладиган бўлгач, октябрь охири ноябрь ойининг бошларида йиғиб олинади.
Картошка ковлангандан кейин даланинг ўзида бир неча соат давомида қуритилади ва майда-йириклигига қараб сараланади. Бунда вазни 25-30 г дан юқори бўлган йирик ва ўртача туганаклар товар маҳсулот сифатида ажратилади, майда ва шикастланган туганаклар чиқитга чиқарилади.
КАРТОШКАНИ САҚЛАШ УСУЛЛАРИ ВА ШАРОИТЛАРИ
Етиштирилган картошка ҳосилининг нобудгарчилигини кескин камайтириш учун далалар ҳосилни йиғишга тайёрланиши, механик шикастланишга йўл қўйилмаслиги, сақлаш режимига қатъий риоя қилиш лозим. Айниқса, хўраки ва уруғлик картошкани сақлашга катта аҳамият
бериш талаб қил инади.Картошкани сақлаш даврида пайдо бўладиган
йўқотишлар:
- сув буғланиши туфайли;
- туганаклар нафас олиши билан боғлиқ;
- куртаклар кўкариши сабабли;
- касаллик-зараркунандалар зарарлаши туфайли;
- туганак биокимёвий таркибининг ўзгариши билан боғлиқ бўлади.
Картошка сақланаётган вақтда унинг туганакларида ҳар хил биокимёвий жараёнлар: крахмалнинг шакарга айланиши ва шакарнинг крахмалга айланиши, нафас олиши, сув буғланиши ва ҳоказолар рўй беради.
Сақланаётган картошканинг нафас олиши қишга бориб секинлашади ва баҳорда, яъни кўзчалари уна бошлаган пайтда яна кучаяди. Қишда ва айниқса, баҳорда туганакнинг шикастланган қисмида пўкак ҳосил қилиш хусусияти камаяди.
Туганакнинг нафас олиши, сувни буғлатишда ва унда рўй берадиган бошқа биологик жараёнларга ҳарорат, ҳаво намлиги катта таъсир кўрсатади. Ҳароратнинг ошиши билан нафас олиш ва сувни буғлантириш жараёни кучаяди ҳамда туганакнинг вазни кўп миқдорда йўқолади. Шикастланган туганакларда пўкак тўқима ҳосил бўлиш жараёни ҳарорат юқори (20 0С атрофида), яраланган тўқималар орасига ҳаво бемалол кириб турадиган ва ҳавонинг нисбий намлиги юқори – 90-95% бўлган шароитда айниқса, жадал кечади. Шунинг учун ковлаб олинган картошка дастлабки 10-15 кун давомида юқори ҳарорат ва намликда сақланиши керак. Бу «даволаш даври» деб юритилади. Шу даврдан кейин ҳарорат аста-секин пасайтирилиб, 2-3 0С гача келтирилади.
Узоқ муддатга сақланиши учун хўраки ва уруғлик картошка қуруқ соғлом, тоза ҳамда механик шикастланишлардан ҳоли бўлиши лозим. Йиғиштиришда шикастланган (кесилган ва эзилган) туганакларда нафас олиш ҳамда сўлиш жараёнининг активлашиши оқибатида кўп қуруқ модда йўқолади ва чиритувчи микроорганизмлар кириб, уларни нобуд қилади.
Демак, йиғиштириш чоғида асосий эътибор ковловчи механизмлар воситасида картошкани иложи борича механик шикастланишдан сақлашга қаратилмоғи лозим.
Бунинг учун ҳар бир хўжалик шароитида энг аввало ковлаш ҳосили пишган нав, далалардан бошланиши, унда тупроқ намлиги 14-16% бўлиши лозим. Картошка ҳосилини йиғиш олди ўтказиладиган асосий агротехнологик жараёнлардан бўлиб, ковлашолди палакни ўриб ташлаш ёки десикация ҳисобланади. Бунинг натижасида туганак ва тупроқ етилиши тезлашади, соғлом уруғлик олинади ва картошка ковловчи агрегатлар иш унуми ва сифати ошиб, ҳосил кам шикастланади.
Сараланган ва сақлашга мўлжалланган картошка партиясида тупроқ, тош, шағал ва ўсимлик қолдиқлари йирик ва ўрта вазнли туганакларда 1% дан, майда вазнлилар учун 5% дан ошмаслиги, умумий механик шикастланган туганаклар салмоғи ҳам 5% дан юқори бўлмаслиги шарт.
Картошка сақлаш учун асосан доимий ва вақтинчалик омборхоналардан, қисман уюм ва ўралардан фойдаланилади.
Энг қулай ва самарали усул омборхоналардан фойдаланишдир. Чунки унда ҳарорат ва намликни бошқариш мумкин. Истиқболли ва кенг тарқалган усул бўлиб, жаҳон картошкачилигида махсус совутгичли омборхоналарда контейнерларда сақлаш ҳисобланади.
Контейнерларда сақлаш ташиш, ортиш-тушириш чоғида бўладиган 12-15% шикастланишга чек қўяди ва яхши сақланиш учун шароит туғдиради.
Узоқ сақлашга мўлжалланган картошка учта даврни ўтайди:
Биринчи: даволаш даври;
Иккинчи: совутиш даври;
Учинчи: қишлаш даври.
Даволаш даври картошка ковлаб олингандан бошланиб, бунда туганакда етилиш ва шикастланган жойлар битиши билан боғлиқ мураккаб ўзгаришлар кечади. Туганакнинг шикастланиб кесилган ва эзилган жойларида суберин, перидерма ҳосил бўлиб, пўсти қалинлашади, крахмал миқдори ошиб, қанд миқдори камаяди. Ҳатто касаллик чақирувчиларига қарши заҳарли моддалар (соланин, чаконин, кофеин кислота, скополетин каби) ҳосил бўлади. Даволаш даври экин навининг хусусиятларига қараб 10-15 кун давом этиб, бу даврда ҳарорат 15-20 0С, ҳаво нисбий намлиги 85-95% бўлиши лозим.
Совутиш даврида туганакдаги физиологик-биокимёвий жараёнлар энг сусайган бўлиб, у 20-40 кун давом этади. Бу даврда ҳаво намлиги 90-95% бўлиб, ҳарорат 14-18 0С даражадан ҳар суткасига 1,5-2 0С даража совутилиб борилади. Шундан сўнг картошканинг асосий сақлаш – қишлаш
даври бошланади. Бу даврда ҳарорат тезпишар навлар учун 1,5-2 0С, ўртапишар навлар учун 2-4 0С, кечпишар навлар учун 4-5 0С, ҳаво намлиги эса 85-95% бўлиши лозим. Ҳаводаги газ миқдори ва таркиби ҳам туганакнинг сақланишига сезиларли таъсир кўрсатади. Картошка сақланиши учун энг қулай шароит ҳавода кислород 16-18%, карбонат ангидрид гази 2-3% бўлганда яратилади. Актив равишда шамоллатиб туриш, ҳарорат ва газ миқдорини ҳаво ва туганаклар оралиғида тавсия этилган даражада ушлаб туриш имконини беради.
Картошканинг сақланувчанлиги сақлаш усулидан ташқари, у етиштирилган шароитга ва ўстириш агротехникасига ҳам боғлиқ. Юқори нормада бир томонлама ўғитлаш, айтайлик фақат азотли ўғитлар бериш,
суғориш тартиби ва режимини бузиш, кўп дозада десикант, пестицидлар қўллаш кабилар картошка сақланувчанлигига салбий таъсир этади.
Картошка йиғиш олдидан қуёшли кунда 30-40 минут туриши, натижада анча қуриб, тупроқ ёпишмайди. Бундан ташқари, уларнинг механик шикастланганларини дарҳол ажратиш мумкин бўлади.
Саралаб олинган бутун ва соғлом туганакларни оддий омборхона ёки ўраларда ҳам сақлаш мумкин. Оддий омборхона (шийпон)ларда картошка сақланганда эшик-деразалар маҳкам беркитилишини, зарурат бўлганда иситиш чоралари кўрилиб, совуқдан асраш йўллари кўрилиши лозим.
Ўзбекистон шароитида кўпчилик ҳолларда картошка ўраларда сақланади. Ўралар ковланаётган жой ер ости суви чуқур, ариқлардан узоқ, сув тўпланмайдиган бир томонга кам нишаб бўлиши мақсадга мувофиқдир. Ўраларнинг кенглиги 0,6-0,8 м, чуқурлиги 0,7-0,9 м, узунлиги 2,5-4 метр қилиб олинади. Ўраларга картошка жойлашдан олдин обдон ичи шиша, тош, ўсимлик қолдиқ ва томирларидан тозаланади. Ўра устидаги тупроқ қалинлиги нам ва совуқ ўтмаслиги учун 25-40 см гача ёпилади ва ёмғир сувлари оқиб кетиши учун йўл-эгатчалар қилиб қўйилади. Эрта
баҳорда экишга 20-30 кун қолганда ўралардан картошка очиб олинади ва экиш олди тайёрланади. Энг аввало сақланган картошкалар 3 гуруҳга –
майда (30-50 грамм), ўрта (50-100 грамм) ва йирик
Майда ва йирик гуруҳдаги туганаклар кесилиб, бўлакларга бўлинади ва эртапишар муддатда экилгани мақсадга мувофиқдир. Ўрта гуруҳ туганаклари ёзгача сақланиб, бутун ҳолатда кесилмасдан кечки картошка олиш учун уруғлик сифатида фойдаланилади.
Картошка сақланаётганда, кўпинча замбуруғ, бактериал ва функционал касалликлар билан зарарланади. Улардан қуйидагилар энг кўп тарқалади:
- фузариоз касаллиги, қуруқ чириш:
- ҳўл бактериал чириш касаллиги, бу касалликка
чалинган туганаклар кўплаб суюқлик ва қўланса ҳид чиқаради;
- қора сон касаллиги, бунда юқори ҳарорат таъсирида ва ҳаво алмашинишининг етишмаслиги натижасида туганакнинг ички тўқимаси нобуд бўлади:
- туганак этининг қорайиши картошкани ковлаш ва ташиш вақтидаги шикастланиш таъсирида баъзи аминокислоталарнинг оксидланиши натижасида юз беради, бу хил қорайиш картошканинг таъмини бузади ва
экилганда унинг ҳосилини 15-20% гача пасайтиради.
Картошка ҳаддан ташқари сернам ва ҳаво етишмаган шароитда (траншеяларда) сақланганда, баъзан туганаклар пўстидаги тўр кенгайиб, сиртида майда оч доғчалар ҳосил бўлиши кузатилади. Омборларда сақланаётган картошка парвариши бино ичидаги ҳароратни нормал ҳолда сақлаб туриш, туганакларни вақти-вақти билан қараб туриш, чириганларини ажратиб олиш ва ўсимталарини юлиб ташлашдан иборат бўлади.
Картошкани ботаник уруғидан ўстириш технологиясининг елементлари кўпчилик олимлар томонидан ўрганилган.
Маълумотларига қараганда картошкани ботаник уруғидан ўстиришнинг уруғни тўғридан-тўғри далага екиш ва уруғкўчат усулида парникда уруғлардан кўчат ўстириб уларни далага ўтқазиш орқали йетиштириш мумкин.
Улар орасида кўчат екини сифатида ўстиришнинг афзалликлари бўлиб, бу усул бақувват ўсимликлар олиш ва далада юқори ҳосил тўплаш имконини беради.
Кўчатларни маълум шаклга киргунча ўстириш имкони яратилади ва далада вегетасия даври 30-40 кунга кам бўлиб, тутувчанлиги юқори бўлади, ҳосил тўплаш қобилияти ҳам юқори бўлади. Уруғдан ўстиришнинг кўчат, гидровисев, гранулаланган уруғдан екиш усуллари 1985-1990 йиллар мобайнида Самарқанд вилоятида профессор Т.Е.Остонақулов томонидан картошкани кўчат екин сифатида ўстириш технологиясини ишлаб чиқилган.
Субтропик шароитларда картошка ботаник уруғдан бевосита (тўғри-тўғри) далага ва кўчат ўтқазиш йўли билан екилганда ҳам юқори ҳосил олиш мумкинлиги тўғрисида маълумотлар бор.
Ботаник уруғидан картошка йетиштиришнинг агротехник масалалари Ўзбекистонда кўпгина олимлар томонидан ўрганилган.
Тажрибаларида Самарқанд вилояти шароитида бу усулда йетиштириш учун мос дурагай популясияларини тўғри танлаб кўчат екин сифатида ўстириб гектаридан 18-20 тонна уруғлик ҳамда товар туганаклар олиш мумкинлиги исботланган.
Уруғни тўғридан-тўғри далага екиб кўчат ўстириш жуда мураккаб, уруғ униб чиқиш енергиясини ноқулай тупроқ шароитида сақлаб қололмайди.
Қурғоқчилик ва ҳашоратлар билан зарарланиш туфайли туп сон камайишига олиб келади. Дастлабки ривожланиш даврида кўчатларнинг секин ўсиши, ўсув даврида касаллик ва зараркунандалар билан зарарланиши, бу усулни қўллашнинг чегараловчи омиллардан бўлиб ҳисобланади. Лекин, шунга қарамасдан Перудаги Халқаро картошка марказида уруғни бевосита далага екканда ҳосилдорлик гектаридан 210-320 сентнерни ташкил етган. Шу усул билан Aнглия, AҚШнинг шимолий раёнларида ва Хитойда ўстириш мумкин. Aммо екинни йетиштиришнинг самарали технологияси муайян тупроқ-иқлим шароитларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқишга боғлиқ.
Россия шароитида ўсимликларнинг вегетасияси даври қисқа бўлганлиги учун кўчатлар тўлиғича товар туганаклар тўплай олмайди. Шу сабабли бундай шароит учун баъзи олимлар генератив уруғларидан картошка йетиштиришни икки йиллик екин сифатида фойдаланишни таклиф етадилар. Яъни, биринчи йил дастлабки кўчатларда майда туганаклар екмалар (севкалар) олинади ва келгуси йил еса улардан хўраки картошка йетиштириш учун уруғлик материал сифатида фойдаланилади.
Генератив уруғларидан йетиштириб картошкадан икки йиллик екин сифатида ўстириш борасида бир қатор олимлар изланишлар олиб боришган.
Республикамиз шароитида ўтказилган тадқиқотлар натижасида айрим кўчатлардан 470-530 г ўстириш шароитига қараб 1-3 кг гача ҳосил олиш мумкинлиги аниқланган. Уларнинг туганак репродуксияларининг ҳосилдорлиги еса гектаридан 19-23 сентнерни ташкил етган.
Картошкаларни уруғдан йетиштиришнинг самарадорлигини турли тупроқ-иқлим шароитларида ўрганиш кераклигини таъкидлайдилар. Перудаги халқаро картошка марказида картошкани ботаник уруғидан йетиштиришнинг технологик елементлари уруғлар екиш, иссиқхонадан далага ўтқазиш, дала тупроғи, қум ва торф аралашмалари тайёрлаш; уруғни нишлатиб екиш, кўчат ўтқазиш чуқурлиги ва кўчатлар бўйи кўчатларни илдизлари билан ёки қисман тупроқ билан ўтқазиш, маданли ўғитлар билан озиқлантириш муддатлари, ўсимликнинг ўсув даврида турли хил пестисидлардан фойдаланиш, йерни екишга тайёрлаш ва кўчат ўтқазилгандан кейин ишлаш ва бошқа екинни йетиштириш технологияси елементларини ишлаб чиқиш борасида изланишлар олиб борилмоқда. Баъзи олимлар генератив уруғларни далага екилганда ўсимликларнинг униб чиқишни ҳимоя қилиб турувчи босма (перфонированний) қоғозни тавсия етадилар. Бундай тадбир тупроқдаги намликни ушлаб туришига ва бегона ўтлар ўсишини секинлаштиришга ёрдам беради.
Aфсуски, ушбу қоғоз ҳозир ишлаб чиқилмайди.
Уруғ екилганда қатор устини торф билан мулчалаш кўчат ҳосилдорлигини 40-5% га оширади. Енг маъқул мўлчалаш материали торф ҳисобланади. Полиетилийен плёнкалардан фойдаланилганда ва гўнг билан мўлчаланганда паст ҳосил олинган, чунки гўнг тупроқ юзасида тезда қуриб намликни йўқотади.
Олимлар томонидан кейинги йилларда уруғларни сеялкалар ёрдамида ёки сув билан (гидровусев) екишни механизасиялаштиришга имкон берувчи техник жараёнларини ва қатор ораларига ишлов бериш масалалари ишлаб чиқилган.
Масалан, картошка уруғларини пиёз екиш учун мўлжалланган СЛН-8A сеялкасини ўзгартирилган маркасини таклиф етишади. Тадқиқотларни кўрсатишича уруғларнинг унувчанлиги екиш олди тайёрлаш технологияси ва екиш усулларига боғлиқ.
Уруғни унувчанлигини ошириш учун ўстирувчи стимуляторлар, микро елемент ва фунгисидлар билан екиш олдидан ишлов бериш шарт. Юқори натижага ўстирувчи стимуляторлар микроелементлар ва фунгисидлар аралашмаси билан 12 соат давомида ишлаганда дала унувчанлиги 73,3-90,4% гача ошади. Уруғни екишга тайёрлашда 2-3 кун сувда ивитиб екиш ҳам яхши натижа беради.
Картошка уруғларини униб чиқишини тезлаштириш учун 2-3 кун сувда сақлаш ёки 24 соат гиббериллин йеритмасида ивитиб, қисман қуритиб сўнгра екишни тавсия етади. Сувда сақланганда унувчанлиги 6-кун 91-94 %, гиббериллинда ишлаганда еса 89-90% ни ташкил етган. Маълумотларга кўра, дурагай популясияларнинг генератив уруғларидан йетиштириш учун мослигини белгиловчи асосий мезонларидан бири дала унувчанлиги 52,4-67,5 % ва тутувчанлиги 92-100% бўлган (ГП-32, ГП-1652; ГП-1150; ГП-30; ГП-11; ГП-28 ва П-3) дурагай популясиялари танлаб олинган.
Уруғни (гидровисев) сув орқали махсус вакум идиш орқали екиш усулини В.О.Кучумов (1985) таклиф етади. Бунда екиш нормаси уруғни унувчанлигига қараб белгиланади. Уруғ екиш олдидан нишлатилиб сув билан бирга екилади. Бу усулда екилганнинг 10-14 куни ўсимликларнинг униб чиқиш бошланади.
Уруғларнинг енг юқори дала унувчанлиги резавор мева йиғиштириб
олингандан кейин иккинчи йил екилганда кузатилган. Бундай натижаларни муаллифлар резавор мевадаги ингибитор моддалар таъсир етишининг тугаши билан боғлиқ ошади.
Олимлар томонидан картошкани ботаник уруғлари кўчат екин сифатида турли туп қалинликларида ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигига таъсири ўрганилган.
Кўчатларни 70х30 схемада ҳар бир уяга 1,2,3,4,5 та ўсимлик ва 70х10 ҳамда 70х6 схемада ўстириб самарадорлигини ўрганилган. Уларнинг тажрибаларида вариантлар бўйича ҳосилдорлик 196,4 дан 306,7 с/га гача ўзгарган ва енг юқори кўрсаткич 70х30 см схемада ҳар бир уяда 2 та (306,7 с/га) ва 70х30 см да ҳар бир уяда 3 та (280,3 га/с) ўсимлик ўтказилганда 243-47 х Aнока дурагай комбинасиясидан олинган. Ушбу варианларда ҳар бир тупда шаклланган туганаклар сони 18,6-22,2 донани ташкил етган. 70х30 см схемада бир уяда 5 ўсимлик ўтқазилганда ҳосилдорлик 251,6 га/с ва туганаклар сони еса 28,1 дона, туганаклар ўртача вазни еса 16,8 г ни ташкил етган. Кўпайиш коеффисенти 70х30 см екиш схемада уяда 3 та ўсимлик екилган тажриба вариантида 14,2-14,3 донани ташкил етган.
Майдон бирлигидан юқори миқдорда уруғлик туганаклари олиш учун кўчатларни 70х30 см схемада екишни ва гектаридан олинган ҳосил билан 16 гектарни уруғлик билан таъминлаш мумкинлигини қайд етадилар. Бу усулда йетиштирилган уруғлик туганакларнинг ўртача вазни 15-20 г ни ташкил етган. Екиш схемасини тўғри танланган ҳолда 1 уядаги кўчатлар сонини 2-3 та ошириш умумий ҳосилдан уруғлик туганаклар чиқимини оширади. Ўзтадқиқотларида Лвовянка х Зарева; Лвованка х 800174; Мовка х Добро; Мавка х Зарева дурагай комбинасияларини 70х30-1, 70х30-2, 70х30-3 схемаларда екилганда тажриба вариантлари бўйича комбинасияларда ҳар бир ўсимликда шаклланган туганаклар чиқими 17,4-23,2 донагача ўзгариши мумкинлигини аниқлаганлар.
Яъни, одатдаги 70х30 схемада еса 440 минг донаўрнигатуп қалинлиги ошириш ҳисобига гектаридан 760 минг дона туганаклар (екма) олинган.
Картошкани ботаник уруғидан йетиштиришнинг технологик елементларини ўрганиш борасида Ўрта Осиёда, жумладан Ўзбекистонда кейинги йиллардаги тадқиқотларда уруғни екишга тайёрлаш, екиш чуқурлиги, тутувчанлигини ошириш мақсадида ТУР препаратини турли дозаларда қўллаш, кўчатларни турли ўтказиш
схемаларида екиш, минерал ва органик ўғитиларнинг турли нормасида озиқлантириш, суғориш режими ва сони каби технологик елементлари ўрганиш бўйича тадқиқотлар ўтказилган.
Уруғларнинг парникка екишнинг оптимал муддати маҳаллий шароитда феврал ойининг иккинчи ярми бўлиб, ҳар 1 м2 майдонга 0,8-0,9 г уруғ сарфланганда кўчатларнинг қора илдиз чириш ва ризоктониз билан касалланиши 26,3 % камайган ва стандарт кўчатлар чиқими ошганлиги кузатилган. Уруғларни екиш олди ўстирувчи стимулятор ва микроелементлар арлашмасида 12 соат давомида ишлаш, униб чиқиш енергиясини 94,4-98,6 % гача ошириши, уруғларни ишлов бериш муддатини ошириши уруғларнинг унувчанлигини пасайтириши аниқланган. Бундай натижаларни муаллифлар гибберилинни узоқ муддат таъсири еса ингибитор каби таъсир қилиши билан изоҳлашган.
Ўсимликларга ТУР препаратининг турли дозаларда кўчатларнинг турли фазаларида қўлланилиб улурнинг тутувчанлигига таъсири текширилганда, бу кўрсаткич 97,1-99,2 % гача ошганлиги, кўчатларни униб чиққандан кейин 25-30 куни ишлаганда еса, кўчатларни парникда бўйига ўсиши секинлашиши стандарт кўчатлар чиқимининг ошганлиги кузатилган.
Кўчатлардан юқори миқдорда уруғлик туганаклари олиш учун (70х10, 70х20, 70х30 см) туп қалинлигида учта дурагай популясиялар ҳосилдорлиги ўрганилган.
Ўрганилган дурагай популясияларда кўчат ўтказиш схемаси 70х20 см бўлиб, кўчатларни тутувчанлиги озиқланиш майдонига боғлиқ емаслиги қайд етилган. Халқаро картошка марказида кўчатларни ҳар бир уяда 5 донадан екилганда камида 3 таси тутувчан бўлиши аниқланган. Баъзи олимлар бир уяга 4 донадан уруғ екиш кўчат кўкариб чиққандан сўнг турли қалинликда (ягона) сийраклаштириб маҳсулдорлигини кузатилганда оптимал қалинлиги 1 м 2 учун 96 та ўсимлик деб топилган. Бундай туп қалинлигида кўчатларни Санк-Петербург шароитида 70х25, 70х10 см схемаларда екиб таққосланганда 1м2 майдондан туганаклар чиқими ўртача 23 донани 70х25 см схемада 60 донани, 70х10 см схемада еса 129 дона, назорат вариантида еса 32 донани ташкил етган.
Россиянинг Тамбов вилоятида уруғларни намиқтириб далага 70х15 ва 70х25 см схемаларда екилганда 1м2 майдондан туганаклар чиқими мувофиқ равишда 169 донадан 174 донагача, шу шароитда кўчатлар 70х10 см схемада екилганда туганаклар чиқими 163 донани, 70х25 см схемада еса 74 донани ташкил йетган. Бошқа муаллифлар томонидан олинган туганаклар юқори сифатли уруғлик материали бўлиб, кейинги туганак репродуксияларида юқори ҳосил олишни таъминланганлигини таъкидлашган.
Кўчатларни муқобил озиқланиш майдони 70х10-15 см бўлиб, гектаридан 200-500 с/га гача ҳосил олинган. Юқори миқдорда уруғлик туганаклар чиқими яъни, кўчат ўтказиш схемаси 10х10 см вариантида кўчатлар қалинлиги 1 м2 майдонда кузатилган камида 100 дона туганак олинган. Ҳосил миқдори еса, 1 м2 да 4-5 кг ташкил етган. Кўчатлардан ҳар биридан ўртача 4-5 дона туганак ўсимликларни 6-7 см оралиғида екилганда олинган.
Келтирилган маълумотларга қарамасдан, Марказий Осиё шароитида,жумладан Ўзбекистонда картошка ботаник уруғидан ўстирилганда кўчатлар ўтказиш схемаси ва туп қалинлигининг товар ҳосил ва уруғлик туганаклар чиқимига, уруғлик сифатига таъсири йетарли даражада ўрганилмаган.
Генератив уруғларидан йетиштирилган картошка туганакларидан уруғлик мақсадларида фойдаланиш. Ўзбекистонда картошка уруғчилигининг асосий муаммоларидан бири екиннинг вирус касалликларига қарши чора тадбирларни ишлаб чиқилишидир. Чунки вирус касалликлари касаллик тури, нав хусусияти, тупроқиқлим шароити ва екинни йетиштиришда қўлланадиган технологияга боғлиқ равишда ҳосилдорликни ўртача 30 % ва ундан ортиқ пасайтиради. Бундан ташқари, картошканинг вегетатив (туганаклари билан) кўпайтирилиши вирус касалликларининг кейинги туганак репродуксияларига берилишига имконият яратилиб, уларнинг зарари йилдан-йилга ошиб боради.
Жаҳон картошкачилигида соғлом дастлабки материал яратиш ҳар қандай қишлоқ хўжалик екинлари каби картошка уруғчилигининг асосий вазифаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Шунинг учун шу йўналишдаги усулларнинг ишлаб чиқарилишига қаратилган илмий тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Ўзбекистонда картошка уруғчилигида визуал усулда ҳамда бу усулнинг серологик анализлар билан қўшиб олиб борилган усулда соғлом дастлабки материал танлаб олинади ва уруғчилик питомникларига берилади. Кейинги йилларда учки меристема усулида соғломлаштирилган туганаклардан дастлабки материал сифатида фойдаланиб елита уруғлар йетиштириш тизими ишлаб чиқилди. Бу усул билан йетиштирилган елита умум қабул қилинган усулда йетиштирилган елитага нисбатан 25-30% юқори ҳосил бериши аниқланган.
Шунингдек, генератив уруғларидан йетиштириб ҳам уруғчилик учун дастлабки материал яратиш мумкинлиги аниқланган. Муаллифларнинг такидлашича, уруғдан ўстирилган кўчатлар, туганакдан ўстирилган ўсимликларга нисбатан касалликларга чидамли бўлади.
Мавжуд навлар орасидан генератив кўпайтиришга мосларини танлаш бир неча йиллар давомида олиб борилган. Лекин ҳосилдорликни пастлиги туфайли ишлаб чиқаришга тадбиқ етилмаган. Кейинги вақтларда Москвадаги КХИТИда, Горкий ҚХИ да ва Санкт-Петербургдаги Бутунроссия Ўсимликшунослик институтида (ВИР), СамҚХИ турли йўллар билан нав, дурагай популясиялари ва линиялари яратилмоқда.
Нав, дурагай популясия ва ўзидан чангланган линияларни маҳсулдорлиги ва фенотипик жиҳатидан бир хиллигини текширган. Генератив кўпайтиришга мос Добро, Невский, Камераз навларнинг уруғлик туганаклари олиш учун ботаник уруғларидан фойдаланиш мумкин. Дурагай популясиялардан бир хиллик яъни фенотипик жиҳатдан қимматбаҳо хўжалик белгиларига еришиш учун дастлабки формаларини тўғри танлаш ҳам аҳамият касб етади. Дурагай популясиялардан истиқболли ҳисобланган Aцимба х Добро, Aцимба х Зарево, Карпаский х Невский, Карпатcкий х Зарево. Бу популясиялар ва шу каби ВР-3, ВР-6, ВР-8 линиялар авлодаларида туганакларнинг қимматбаҳо белгилари бўйича юқори фенотипик бир хиллик кузатилган. Баъзи муаллифлар маълумотларида ёввойи ва ярим ёввойи турларни чатиштириб, мураккаб турлараро дурагайлаш асосида истиқболли популясия ҳосил қилиш мумкинлиги айтилган. Трансгрессив гетерозис биринчи, иккинчи ва учинчи бўлиши мумкин. Бу дегани дурагай формалари ўзидан чангланиболинганда ота-она формаларини ҳосилдорлигини дастлабки туганак репродуксияларида пасайтирмаслигидир.
Умуман, уруғдан кўпайтиришга мос нав ва дурагай популясияларяратиш ва танлаш борасида селексия иши кенг миқиёсда амалга оширилмоқда.
Енг қулай ва маъқул усул навлар ва турлараро чатиштириб дурагай популясиялар ҳосил қилишдир. Улардан ҳар бир тупроқ-иқлим шароитлари учун мақсадга мувофиқларини танлаш ва кенг тадбиқ етиш, яъни картошкани уруғдан кўчат екин сифатида кўпайтириш, ўстириш технологиясини илмий асосда ишлаб чиқиш билан боғлиқдир.
Диплоид дурагайларни чатиштириб юқори ҳосилли шаклларни яратганлар. Бунда белгиларнинг вариасия коеффисийентининг ўзгариши 9,3 дан (С.Туберосум 220 х 21665 Жу) 9,8 % гача (64 Aнcо х 259 Aмсел-УХС миcродонтум комбинасиясида) бўлган. Дастлабки ота-она формалари асосий белги хусусиятлари бўйича гомозигота бўлса, бир марта чатиштириб олганда дурагай ҳам ҳудди шундай белги-хусусиятларни сақлайди, баъзида ижобий томонга ўзгаради.
Уруғдан кўпайтиришга мос нав-популясияларни яратишнинг бирдан-бир йўли навлараро чатиштириш ҳисобланади. Бошқа муаллифлар ўз тажрибаларида отаона формаларини турли хил чатиштириш (интерплоид, тетраплоидлараро) йўллари билан ҳам қимматбаҳо хўжалик биологик белгилари бўйича фенотипик бир хилликка (ўхшашликка) еришган. Булардан ташқари диплоидли ва диплогаплоидли намуналар маҳсулдорлигини ўрганган. Баъзи олимлар тадқиқотлари бўйича ота-она формалар чатиштиришда гуллаш интенсивлиги ва резавор мева тугиши табиий бўлишини таъминлаш керак.
Тадқиқотчилар томонидан юқори гетерозисли намуналар олишнинг яна бир йўли фитофторага чидамли ва крахмал кўп сақлайдиган навларни чанг аралашмалари билан чанглатиб олиш мумкинлиги аниқланган.
Aдабиётлар маълумотларида фенотипик жиҳатдан ўхшаш гетерозисли авлодлар олиш борасида Москвада катта ишлар изланишлар олиб борилганлиги, лекин генератив уруғлар олиш маҳсулдорлигини чуқур ўрганиш талаб етилиши таъкидланган. Чунки, ўзидан чангланган навлар кўчат ҳосили дурагай популясияларга нисбатан 20- 50 % паст бўлиши аниқланган. Кўпчилик олимлар картошкани ботаник уруғидан ўстиришга мос нав ва дурагай популясиялари олдига қуйидаги талабларни қуядилар. Булар:
-Туганак репродуксияларидан қимматбаҳо хўжалик белгилари бўйича фенотипик бир хил ўхшаш бўлиши, юқори ҳосилдорлик ва товарликка ега бўлиши, танланган популясиялар асосий касаллик ва тупроқ-иқлим шароитларининг ноқулайликларига чидамли бўлиши, уруғларнинг унувчанлиги ва кўчат далага ўтқазилганда тутувчанлиги юқори бўлиши ҳамда популясиялар кўп ва узоқ вақт гуллаши, она формаси еркак стерилли бўлиши, ота формаси юқори фертилли ва кўп чанг доначаларни ҳосил қилиши каби хусусиятлардир.
-Генератив уруғлардан йетиштириш Ўзбекистон шароитида (қуруқ ҳаво ва юқори харорат) навларнинг мева (резавор) ҳосил қилишига боғлиқ. Бунинг учун биз бир неча йиллар давомида картошка навларининг резавор ҳосил қилиш имкониятларини ўрганиб чиқиш лозим.
-Картошка меваси - икки уяли, кўп уруғли яшил резавордир. Узунлиги 1,5- 3,2 см (навларда ҳар-хил). Мевасида 600 тагача уруғ ҳосил бўлади. Резаворлар гуллаш вақтида вояга йетган чанглар билан уруғланган навларда ҳамда чатиштириш натижасида ҳосил бўлади ва кучли, ўртача, кучсиз ҳолатда бўлиши мумкин, ҳатто резавор ҳосил бўлмаслиги ҳам мумкин.
Aкадемик С.М. Букасовнинг маълумотларда генетик узоқ шаклли дурагайларда мева ҳосил бўлиши камдан кам 48- 67 % гача йетиши ва хар бир мевада еса 48-68 донагача уруғ ҳосил бўлганлигини таъкидлаган.
Кўпгина олимларнинг тажрибаларида картошканинг 1000 дона уруғ массаси 75 мг/ни ташкил қилган, битта резавор мевадаги уруғлар сони 200 та уруғ ҳосил бўлган бўлса, гектаридан 200 кг/га гача уруғ олиш мумкинлигини аниқлаган. Резавор ҳосил бўлиши навларнинг биологик хусусиялари, гулларнинг ривожланиши, ҳавонинг ҳарорати, намлиги, тупроқ-иқлим шароитларига ҳам боғлиқ. Ўзбекистон шароитида айрим картошка навларининг гуллари тўкилади ёки умуман ҳосил бўлмайди, айримларида жуда кам гул ҳосил бўлиб резавор ҳосил бўлмайди.
Бу борада тадқиқотлар картошкачилик хўжалиги илмий-тадқиқот институтида (Москва), Бутун Россия ўсимликшунослик институтида, Самарқанд қишлоқ хўжалик институтида ва бошқа муассасаларда бир неча йиллар давомида ўтказилиб келинмоқда.
Картошканинг Москва ва Санкт-Петербургдан (ВИР) олинган 383 та дурагай популясияларини кўчат екин, 29 та дурагай популясияларини гидровисев (сув билан екиш) ва гранулаланган уруғлари билан екиб, ўрганиш, синаш ва баҳолаш асосида улардан кўчат ва уруғидан бевосита далага екишга мослари танланган.
Олинган натижалар бўйича, кўчат қилиб ўрганилган 383 та дурагай популясияларнинг 325 таси гектаридан 10 тоннагача, 28 таси 10-15 тонна, 23 таси 15-20 тонна, фақат 7 таси (ГП-994 а, ГП-1656, ГП-11, ГП-28, ГП-32, ГП-30, П-3)гектаридан 20 тоннадан ошириб ҳосил олишни таъминлаган.
Ўзбекистон шароитида ўтказилган тажрибалар натижаларига асосланиб ботаник уруғдан йетиштириб картошканинг вируссиз уруғчилиги учун соғлом дастлабки материал яратишни тавсия етадилар.
Картошкани генератив уруғлари билан йетиштиришдан вируссиз асосдаги уруғчилигида фойдаланишининг бир қанча афзалликлари мавжуд. Яъни, генератив уруғлар билан йетиштирилганда вегетатив усулдан фарқ қилиб вирус, микоплазма, вироид, бактериал ва замбуруғ касалликлари авлодларга узатилмайди. Шунинг учун картошкани генератив уруғлари орқали кўпайтириш усулини картошка намуналарини соғломлаштириш учун фойдаланишни тавсия етишади.
Чунки бундай усулда соғлом ўсимликларни танлаш имконияти юқори бўлади.
Бундай усулда олинган туганакларидан екилган тажрибаларида 60 м2 делянкадан 215 кг ҳосил олинган бўлса, бошқа олимларнинг тажрибаларида айрим ҳар бир туп ўсимликдан 2-3 кг ҳосил олишга еришилган. Тадқиқотларда кўчатлардан олинган ҳосилга қараганда микротуганаклардан олинган ҳосил юқори бўлиши таъкидланган. Масалан, кўчат ҳосили гектаридан 120-168 с бўлса, микротуганаклар ҳосили 226-354 с/ни ташкил етганлиги учун ҳам генератив уруғлари ўстиришдан икки йиллик екин сифатида фойдаланиш самарали еканлиги тўғрисида маълумотлар мавжуд.
Шунинг учун ҳам муаллифлар, микротуганаклардан олинган уруғлик материали соғломлиги билан вегетатив усул орқали кўпайтирилган туганак репродуксияларидан устун еканлигини таъкидлайди.
Генератив уруғлари орқали йетиштирилган сифатли ва соғлом уруғлик материал ҳисобланиб, биринчи, иккинчи, учинчи ва ҳатто тўртинчи туганак репродуксияларидан юқори ҳосил олиш мумкин. Худди шундай натижалар бошқа тадқиқотчилар тажрибаларида ҳам кузатилган. Санкт-Петербург шароитида биринчи, иккинчи ва учинчи туганак репродуксияларининг ҳосилдорлиги гектаридан 326-371 с/ни, бир тупдаги туганаклар сони еса 9,1-9,8 донани ва товарлилиги 84-92 % ни ташкил етган.Шуни таъкидлаш керакки, картошка уруғкўчатидан олинган ҳосилни уруғлик мақсадида кўпайтириш дурагай популясия хусусиятларига боғлиқ.
Масалан, ГП-1656 дурагай популясиясини 4-туганак репродуксиясигача, ГП994а ни 3-туганак репродуксиясигача, ГП-32 2-туганак репродуксиясигача уруғлик мақсадларида фойдаланиб улардан гектаридан 23-25 тоннагача ҳосил олишга еришилади.
Ҳосилдорлик дурагай популясияларнинг биринчи туганак репродуксиясида гектаридан 30,9-32,4 тоннани ёки Невский навига нисбатан 2,9-4,3 тонна юқори еканлиги аниқланган. Ёзда янги ковлаб олинган туганаклари билан қайта екилгандатуганакларни унувчанлиги дурагай популясияларининг икки ҳосилли екин сифатида ўстиришга мослигини белгиловчи кўрсаткичлардан бири бўлиб ҳисобланади.
Тажрибадаги дурагай популясияларни яъни, ковлаб олинган туганаклар билан екилганда уларни униб чиқиши 25-29 кунни ташкил етиб Невский навига нисбатан 2-6 кун тезроқ униб чиқиши кузатилган. О`сув даври баҳорги муддатга нисбатан 2-6 кунга узайиб, дурагай популясияларининг ҳосилдорлиги гектаридан 14,1-17,6 тоннани, стандарт сифатида ўрганилган Невский навида еса бу кўрсатгич ўртача 17 тоннани ташкил етганлиги тўғрисидаги маълумотлар келтирилган.
Олимлар томонидан ўтказилган тадқиқотларда дурагай популясияларини кўчат ва икки ҳосилли екин сифатида ўстирилганда қимматбаҳо хўжалик ва биологик белгилари бўйича ўзгариши жуда камлиги қайд етилган бўлиб, қимматбаҳо хўжалик белгилари бўйича истиқболли ҳисобланган ва бир неча йил давомида синалган дурагай популясияларни кўчат екини, баҳорги ва икки ҳосилли екин сифатида ўстириш орқали юқори репродуксияли уруғлик материал олиш имконияти мавжудлиги таъкидланган.
Генератив уруғларидан йетиштирилган туганаклардан уруғлик сифатида фойдаланилган уларнинг енг юқори потенсиал имкониятлари биринчи туганак репродуксиясида кузатилади. Масалан н2668 ва Б2670 дурагай популясияларининг биринчи туганак репродуксияларининг ҳосилдорлиги гектаридан
18,2-19,0 тоннани ташкил етган ёки ВК 1680 дурагай популясиясининг биринчи туганак репродуксияси ҳосилдорлиги Невский навининг супер елита уруғларига нисбатан 2,3 тонна гектар юқори ҳосил бериши мумкинлиги исботланган.
Шуни ҳам таъкидлаш керакки, картошкани генератив уруғларидан йетиштириб олинган иккинчи туганак репродуксиясидан бошлаб ўрганилган картошка дурагай популясияларининг ҳосилдорлиги пасайиб боради. Бунинг сабабини муаллифлар туганакларининг вирус касалликлари билан зарарланишининг ошиб бориши билан боғлиқ деб изоҳлашади.
|
| |
