Qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirishni tashkil etish bosh ilmiy-metodik markazi

58 
4-ma’ruza. Inson va kompyuter о‘zaro aloqası (Human-Computer 
Interaction): asosıy tushunchalar (2 soat) 
 
Reja
: 
1.
Kompyuter kо‘rish: asosiy tushunchalar. 
2.
Tasvirlarga raqamli ishlov berish. 
3.
Tasvirlarni tanib olish. Obyektlarni kuzatish tizimlari. 
4.
Tibbiy tasvir ma’lumotlarni qayta ishlash tizimlari. 
Asosiy tushunchalar:
Inson va kompyuterning о‘zaro ta’siri, inson-
kompyuter interfeysi (Human computer interaction - HCI), odam-mashina о‘zaro 
ta’siri (human-machine interaction - HMI), ovozli foydalanuvchi interfeyslari 
(Voice user interfaces - VUI), nutqni aniqlash, Hisoblash mashinalari 
assotsiatsiyasi (Association for Computing Machinery - ACM), dasturlash tillari, 
aloqa nazariyasi
. 
4. 1. Kompyuter kо‘rish: asosiy tushunchalar 
Inson va kompyuterning о‘zaro ta’siri (Human computer interaction-HCI) - 
bu odamlar (foydalanuvchilar) va kompyuterlar о‘rtasidagi interfeyslarga qaratilgan 
kompyuter texnologiyalarini loyihalash va ishlatish bо‘yicha tadqiqotlar. HCI 
tadqiqotchilari odamlarning kompyuterlar bilan о‘zaro ta’sir qilish usullarini va 
odamlarga kompyuterlar bilan yangi usullarda о‘zaro ta’sir о‘tkazish imkonini 
beruvchi dizayn texnologiyalarini kuzatadilar. Inson va kompyuter о‘rtasidagi 
о‘zaro aloqani ta’minlaydigan qurilma "Inson-kompyuter interfeysi (HCI)" deb 
nomlanadi. 
Tadqiqot sohasi sifatida inson va kompyuterning о‘zaro ta’siri kompyuter 
fanlari, xulq-atvor fanlari, dizayn, media tadqiqotlari va boshqa bir qancha ta’lim 
sohalari chorrahasida joylashgan. Ushbu atama Stuart K. Card, Allen Newell, and 
Thomas P. Moran Moran tomonidan 1983 yilda chop yetilgan “The Psychology of 
Human–Computer Interaction” kitobida ommalashgan. Birinchi marta ma’lum 
bо‘lgan foydalanish 1975 yilda Carlisle tomonidan amalga oshirilgan. Bu atama, 
maxsus va cheklangan foydalanishga yega bо‘lgan boshqa vositalardan farqli 
о‘laroq, kompyuterlar kо‘pincha foydalanuvchi va kompyuter о‘rtasidagi ochiq 
muloqotni о‘z ichiga olgan kо‘p maqsadlarga yega yekanligini bildirish uchun 
mо‘ljallangan. Muloqot tushunchasi inson va kompyuterning о‘zaro ta’sirini inson 
va inson о‘zaro ta’siriga о‘xshatadi: bu sohadagi nazariy mulohazalar uchun juda 
muhim bо‘lgan analogiY. 
Odamlar kompyuterlar bilan kо‘p jihatdan о‘zaro aloqada bо‘lishadi va 
ikkalasi о‘rtasidagi interfeys bu о‘zaro ta’sirni osonlashtirish uchun juda muhimdir. 
Shuningdek, ba’zida odam-mashina о‘zaro ta’siri (human–machine interaction - 
HMI), odam-mashina о‘zaro ta’siri (man-machine interaction - MMI) yoki 
kompyuter-inson о‘zaro ta’siri (computer-human interaction - CHI) deb ataladi. Ish 
stoli ilovalari, internet-brauzerlar, portativ kompyuterlar va kompyuter kiosklari 
bugungi kunda keng tarqalgan foydalanuvchi grafik interfeyslaridan (graphical user 

59 
interfaces - GUI) foydalanadi. Ovozli foydalanuvchi interfeyslari (Voice user 
interfaces - VUI) nutqni aniqlash va sintez qilish tizimlari uchun ishlatiladi va paydo 
bо‘layotgan multimodal va grafik foydalanuvchi interfeyslari odamlarga о‘ziga xos 
belgilar agentlari bilan aloqa qilish imkonini beradi. Boshqa interfeys paradigmalari 
bilan erishib bо‘lmaydigan tarzda. Inson va kompyuter о‘zaro ta’siri sohasidagi 
о‘sish о‘zaro ta’sir sifatining oshishiga olib keldi va natijada kо‘plab yangi tadqiqot 
yо‘nalishlari paydo bо‘ldi. Oddiy interfeyslarni loyihalash о‘rniga, turli tadqiqot 
tarmoqlari birmodallikka nisbatan multimodallik tushunchalariga, buyruq va 
harakatga asoslangan aqlli adaptiv interfeyslarga va passiv interfeyslarga nisbatan 
faol interfeyslarga e’tibor qaratadi. 
Kompyuter monitori mashina va foydalanuvchi о‘rtasida vizual interfeysni 
ta’minlaydi (4.1-rasm). 
4.1-rasm. Kompyuter monitori ekran tasviri 
Hisoblash mashinalari assotsiatsiyasi (Association for Computing Machinery 
- ACM) inson va kompyuterning о‘zaro ta’sirini "inson foydalanishi uchun interfaol 
hisoblash tizimlarini loyihalash, baholash va amalga oshirish va ular atrofidagi 
asosiy hodisalarni о‘rganish bilan bog‘liq bо‘lgan intizom" deb ta’riflaydi. HCI ning 
muhim jihati foydalanuvchi qoniqishidir (yoki oxirgi foydalanuvchining 
hisoblashdan qoniqishi). Unda shunday davom etadi: Hisoblash mashinalari 
assotsiatsiyasi (Association for Computing Machinery - ACM) inson va 
kompyuterning о‘zaro ta’sirini “inson foydalanishi uchun interfaol hisoblash 
tizimlarini loyihalash, baholash va amalga oshirish va ular atrofidagi asosiy 
hodisalarni о‘rganish bilan bog‘liq bо‘lgan intizom” deb ta’riflaydi. HCI ning 
muhim jihati foydalanuvchi qoniqishidir (yoki oxirgi foydalanuvchining 
hisoblashdan qoniqishi). Unda shunday davom etadi: “Inson va kompyuterning 
о‘zaro ta’siri aloqada inson va mashinani о‘rganganligi sababli, u mashina va inson 
tomonidagi bilimlarni qо‘llab-quvvatlashdan kelib chiqadi. Mashina tomonida 

60 
kompyuter grafikasi, operatsion tizimlar, dasturlash tillari va ishlab chiqish 
muhitidagi texnikalar dolzarbdir. Inson tomonida, aloqa nazariyasi, grafik va sanoat 
dizayn fanlari, tilshunoslik, ijtimoiy fanlar, kognitiv psixologiya, ijtimoiy 
psixologiya va kompyuter foydalanuvchisi qoniqishi kabi inson omillari tegishli. Va 
albatta, muhandislik va dizayn usullari dolzarbdir”. HCI ning kо‘p tarmoqli 
xususiyati tufayli, turli xil kelib chiqishi bо‘lgan odamlar uning muvaffaqiyatiga 
hissa qо‘shadilar.
Notо‘g‘ri ishlab chiqilgan inson-mashina interfeyslari kо‘plab kutilmagan 
muammolarga olib kelishi mumkin. Klassik misol - Three Mile Island avariyasi, 
yadroviy halokat bо‘lib, u yerda tergov inson-mashina interfeysi dizayni falokat 
uchun hech bо‘lmaganda qisman javobgar degan xulosaga keldi. Xuddi shunday, 
aviatsiyadagi baxtsiz hodisalar ishlab chiqaruvchilarning nostandart parvoz 
asboblari yoki gaz kvadranti sxemalaridan foydalanish qarorlari natijasida yuzaga 
keldi: yangi dizaynlar inson va mashinaning asosiy о‘zaro ta’sirida ustun bо‘lishi 
taklif qilingan bо‘lsa ham, uchuvchilar allaqachon "standart" tartibni singdirgan edi. 
Shunday qilib, kontseptual jihatdan yaxshi g‘oya kutilmagan natijalarga olib keldi. 
Inson-kompyuter interfeysini inson va kompyuter о‘rtasidagi aloqa nuqtasi 
sifatida ta’riflash mumkin. Inson va kompyuter о‘rtasidagi axborot oqimi о‘zaro 
ta’sir doirasi sifatida belgilanadi. О‘zaro ta’sir doirasi bir nechta jihatlarga ega, 
jumladan: 


Download 26,13 Mb.