108
2.Fonetikani o‗rganishda tajribaviy usullar. Nutq intonatsiyasini
o‗rganishning eksperimental-fonetik usullari.
Tayanch tushunchalar: tilshunoslikning fizika bilan munosabati,
akustika, tilshunoslik, fonetikani o„rganishda tajribaviy usullar, nutq,
intonatsiya, eksperimental-fonetik usullar.
1.Tilshunoslikning fizika bilan munosabati. Akustika va
tilshunoslik. Fizika –
tabiat haqidagi umumiy fan; materiyaning
tuzilishi, shakli, xossalari va uning harakatlari hamda oʻzaro
taʼsirlarining umumiy xususiyatlarini oʻrganadi. Bu xususiyatlar barcha
moddiy tizimlarga xos. Mana shu ma‘noda fizika barcha fanlar, ayniqsa,
tabiiy fanlar bilan uzviy bog‗liq. Jumladan, fizikaning akustika bo‗limi
fizikaning fonetika bo‗limi bilan chambarchas aloqadadir. Akustika
tovushning eshitish xususiyatlarini o‗rganadi. Nutq tovushlari
akustikaga asoslanadi. Akustikada uch kechim bo‗ladi:1)
ikki jismning
o‗zaro urilishi; 2) natijada havoda tebranish hosil bo‗lishi; 3) uning
eshitish organiga ta‘siri. Bioakustikada birinchi kechim o‗pkadan kelgan
havo oqimining nutq organiga urilishi bo‗ladi. Uning qolgan kechimlari
fizik akustika kechimlari bilan bir xildir. Bioakustika nutq tovushi
hisoblanadi. Nutq tovushi bir necha xususiyatga ega: 1) tovush
balandligi 2) tovush kuchi 3) tovush cho‗ziqligi 4) tovush tembri.
Tovush balandligi o‗pkadan kelgan havoning
nutq organiga urilishi
natijasida hosil bo‗lgan tebranishning sekundlik miqdoriga bog‗li
bo‗ladi. Havoning sekundlik tebranish miqdori qancha ko‗p bo‗lsa,
yuzaga kelgan tovush shuncha baland chiqadi va, aksincha. Odatda
tovush hosil bo‗lish kechimidagi havo tebranishi gs(gers)bilan
o‗lchanadi. Bir gs.tovush payining berilgan zarbdan bir silkinib qaytishi
bo‗lib, bu silkinish havoning bir tebranishida aks etadi. Inson 16gs.dan
20 ming gs.gacha tovushni eshitish qobiliyatiga ega. Undan ortiq gs.li
tovushlar ultra tovush bo‗lib, uni inson eshita olmaydi. Inson oddiy
so‗zlashuvda 100gs.dan 400gs.gacha balandlikdagi tovushni qo‗llaydi.
109
Insonning eng past tovushi bas deb atalib, 40 gs.ga, eng baland tovushi
saprano deb atalib, 1700gs.ga ega bo‗ladi.
66
Tovush paylarining ko‗p yoki kam miqdorda tebranishi tovush
paylaridagi imkoniyatga bog‗liqdir. Tovush paylari yupqa bo‗lsa, ko‗p
tebranish imkoniyatiga ega bo‗ladi. Uning
qalinligi shu imkoniyatni
chegaralaydi. Odatda bolalar va ayollarning tovush paylari yupqa bo‗lib,
erkaklarning tovush paylari rasta yoshidan qalinlashadi. Shuning uchun
erkaklarning tovushi yo‗g‗on va past, ayol va bolalarning tovushi
ingichka va baland eshitiladi. Tovush kuchi nutq organiga havoning
bergan zarbi bilan o‗lchanadi. Ammo tovush kuchi tovush balandligi
emas. Kuchli tovush past bo‗lishi ham mumkin. Tovush kuchi zarbdan
hosil bo‗lgan tebranishning har bir silkinishidagi zarb yo‗nalish bo‗yicha
borib qaytish oralig‗i bilan belgilanadi. Uni
fiziklar tilida tebranish
amplitudasi deyiladi. Tebranish amplitudasi detsibal bilan o‗lchanadi.
Bo‗g‗in unlisida urg‗uning bali yuqori bo‗ladi.
Tovush cho‗ziqligi o‗pkadan kelgan havoning nutq organiga
urilish davomiyligi bilan o‗lchanadi, ya‘ni u tovushga ketgan vaqt bilan
bog‗liq bo‗ladi. Uni bir necha omillar belgilaydi. Nutq tempi tez bo‗lsa,
undagi tovushlar cho‗ziqligi ancha kam kechadi. Urg‗uli bo‗g‗inlar
tovushi boshqa bo‗g‗inlar tovushiga nisbatan cho‗ziqroq bo‗ladi.
So‗zlardan toq bo‗g‗inlar mutlaqo urg‗usiz bo‗lgani uchun qisqa,
ko‗pincha reduksiyaga uchragan holda qayd etiladi. Tovush cho‗ziqligi
ularning artikulyatsiya usuli bilan ham bog‗liqdir. Odatda, portlovchi
tovush oniy, sirg‗aluvchi cho‗ziqroq, sonor va unlilar nisbatan eng
cho‗ziq tovushlar hisoblanadi. Tovushlar cho‗ziqligi msek.(milliy
sekund-sekundning mingdan bir bo‗lagi) birligi bilan o‗lchanadi.
Tovush tembri (sifati) qator tovush tonlari xususiyati bilan o‗lchanadi.
Tovush
tonlari asosiy ton, yordamchi ton, shovqindan iborat. Asosiy
ton tovush payining tebranishi va uning havoga ko‗chishidan iboratdir.
Yordamchi ton oberton va yordamchi ton komponentlariga bo‗linadi,
oberton (parsial ton ham deyiladi) tovush paylarining ma‘lum qismlari
66
Mиртожиев М. Ўзбек тили фонетикаси. –Тошкент: Фан, 2013.–Б.18-22.
110
tebranishi va uning havoga asosiy ton tebranishi bilan birga ko‗chishidir.
Asosiy ton bilan birga oberton kishi tovushini hosil qiladi,
shuningdek
tovushning ayrim shaxsga xos individualligini shakllantiradi. Rezonator
ton esa asosiy va obertonning xalqum, og‗iz, burun devorlariga urilib
qaytgandagi tebranishdan yuzaga keladi. U, ayniqsa, sonantlar
shakllanishida hal qiluvchi rol o‗ynaydi. Rezonator ton ashulachilar
faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Zal,
auditoriya, machit, cherkov
kabilar qurilishida ham ularning rezonator ton hosil qilishi hisobga
olinadi. U ovozni jarangdor, yoqimli va yuqori chastotali qilib beradi.
Shovqin tovush paylari ishtirokisiz boshqa nutq organlarida, havo ularga
urilishi natijasida hosil bo‗ladi.
