96
11. Ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni ushlash vaqtida unga yetkazilgan zararni jinoyat, deb
hisoblamaslikning shartlarini sanab o'ting.
12. Buyruq yoki boshqa vazifani ijro etishni jinoyat, deb hisoblamaslikning shartlarini bilasizmi?
14-bob. JAZO TUSHUNCHASI, MAQSADI VA TURLARI
14.1. Jinoiy jazo tushunchasi va belgilari
Jazo choralari jinoyatchilikka qarshi kurashda, jamiyatni jinoiy tajovuzlardan himoya qilish vositasi bo'lib
xizmat qiladi. Jazo Jinoyat kodeksining «Maxsus» qismi normasida javobgarlik belgilangan,
sodir etilgan jinoyatning
huquqqa xiloflilik belgisidir. Jinoyat va jazo tushunchalarining o'zaro bog'liqliligi sodir etilgan jinoyatga nisbatan
qo'llaniladigan qonuniylik va ayb uchun javobgarlik prinsiplarida ifodalanadi.
Jazo ~
sud hukmi bilan jinoyat sodir etishda aybdor, deb topiJgan shaxsga nisbatan qo'llaniladigan va
sudlanuvchini ozod-likdan mahrum qiluvchi yoki uning huquq va erkinliklarini chek-lovchi majburlov chorasi.
Jinoyat kodeksining 42-moddasida jazoga:
Jazo —
bu
jinoyat sodir etishda aybli, deb topilgan shaxsga nisbatan
davlat tomonidan sud hukmi asosida qo'llaniladigan va mahkumni qonunda nazarda tutilgan muayyan huquq
va erkin-
liklardan mahrum qilish yoki ularni cheklashdan iborat majburlov chorasi, deb ta'rif berilgan.
Jinoyat qonunini qo'llashda: jinoiy javobgarlik nimaga asoslanadi va nima uchun jazo tayinlanadi hamda
belgilanadigan jazo chorasining miqdori nimaga bog'liq va aybdor qanday jazolanishi kerak, savollariga javob topish
muhimdir.
Jinoyat huquqi funksiyasini amalga oshirishda jinoiy jazoning ahamiyati katta ekanligini qayd etish lozim. Ba'zi
funksiyalar faqat jinoyat huquqiga xos bo'lib, ularga: qo'riqlovchi va ijtimoiy-majburlov funksiyalari kiradi. Jinoyat
huquqi va jinoiy jazo yuqoridagi funksiyalar orqali o'zaro bog'liq. Jinoiy jazo ijtimoiy-majburlov, ya'ni jinoyatni
umumiy va maxsus ogohlantirish funksiyasini amalga oshiradi.
Jinoyat huquqida jinoiy javobgarlikdan farqli ravishda jinoiy jazo masalasi aniqroq ochib berilgan. Bu masala
jinoyat huquqiga oid darsliklarida va jinoyat huquqi kurslarida to'liq yoritilgan.
Davlat nomidan qo'llaniladigan majburlov chorasi turlicha bo'lib, jinoiy jazo bu majburlovning alohida
shakli
hisoblanadi. Bu haqda qator tarixiy ma'lumotlar mavjud. Itahyalik olim Ch. Bekkaria (1738—1794) «Jinoyat va jazolar
haqida» deb nomlangan asarida (1764-yil): «Faqat qonunda, sodir etilgan jinoyatga nisbatan jazo belgilanishi
mumkin
va bunday qonunni qabul qilish vakolati qonun chiqaruvchiga beriladi. Hech qanday sudya haqiqatni buzmasdan,
jinoyatning boshqa ishtirokchilariga jazo tayinlay olmaydi. Qonunda belgilanmagan jazo, ya'ni
qonunda belgilangan
doiradan chetga chiqqan jazo adolatsiz hisoblanadi», degan edi.
1994-yilgi Jinoyat kodeksida qonuniylik prinsipidan kelib chiqib, qilmishning jinoiyligi, uning jazoga
sazovorligi va boshqa huquqiy oqibatlar faqat Jinoyat qonunida belgilanishi mumkinligi mustah-kamlangan.
Jinoiy jazo davlatning majburlov chorasi bo'lib, u boshqa majburlov choralaridan quyidagi o'ziga xos
xususiyatlari bilan farq qiladi:
1).
