-chizma Zamonaviy bozor xo’jaligi modellari

103 
Bu muammolar an’anaviy iqtisodiyotda asosan urf-odatlar, ko’p yillar davomida 
mavjud bo’lib kelayotgan an’analar, milliy, diniy, iqlim va boshqa omillar ta’sirida hal 
etilsa, ma’muriy-buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiy tizimda markazlashtirilgan 
holdagi rejalashtirish orqali hal etiladi.
Lekin bozor iqtisodiyoti bu muammolarni o’zgacha tarzda hal etadi. Bunda bozor 
iqtisodiyoti tizimining o’ziga xos xususiyatlaridan, uning talablari va qonun-
qoidalaridan kelib chiqadi. 
Nima va qancha miqdorda ishlab chiqarish zarurligi bozor iqtisodiyoti sharoitida 
eng avvalo iqtisodiy resurslar bilan ta’minlanish darajasiga, talab va taklif nisbatiga 
bog’liq. Bunda mavjud bo’lgan resurslar qanday hajmda band qilinishi yoki qaysi 
qismi ishlab chiqarish jarayonida foydalanishi ham hisobga olinishi lozim.
Bu savolga javob berishda korxona zarar ko’rmaslik va yuqori darajada foyda 
olish uchun intilish qoidasiga amal qiladi. Shu bilan birga mahsulot va xizmatlarning 
qanday to’plami jamiyat talablarini to’la qondira olishi e’tiborga olinadi. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida faqat talab mavjud bo’lgan, binobarin, foyda keltirishi mumkin 
bo’lgan mahsulot va xizmatlar yaratiladi. Bunda korxona foydasi hajmini tovarni 
sotishdan olinadigan umumiy pul daromadi va uni ishlab chiqarishning umumiy 
xarajatlari o’rtasidagi nisbat aniqlaydi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy (sof) foyda oluvchi tarmoqning kengayib 
borish tamoyili amal qiladi. Chunki foyda darajasining nisbatan yuqoriligi bu 
tarmoqqa kam foydali tarmoqlardagi kapitallarning oqib o’tishini ta’minlaydi. Ammo 
tarmoqda yangi ishlab chiqaruvchilarning paydo bo’lishi o’zini o’zi cheklovchi 
jarayon hisoblanadi. Chunki tarmoqqa yangi korxonalarning kirib kelishi bilan uning 
mahsuloti taklifi bozor talabiga nisbatan jadal ravishda o’sadi. Bu asta-sekin mazkur 
mahsulot narxining pasayishiga hamda iqtisodiy foydaning yo’qolishiga olib keladi. 
Boshqacha aytganda, ra obat bu foydani yo’qqa chiqaradi. Bozordagi talab va 
taklifning iqtisodiy foyda nolga teng bo’lgan holdagi nisbati bu tarmoq mahsulotining 
umumiy miqdorini belgilab beradi. Shu vaziyatda tarmoq ishlab chiqarishning 
«muvozanatli» hajmiga yetadi. Bozor talabi yoki taklifida yangi o’zgarishlar ro’y 
bermaguncha bu muvozanat buzilmaydi. O’z-o’zidan aniqki, tarmoqdagi tovar ishlab 
chiqarishdan zarar ko’rilishi kutilgan holatda korxona bunday iqtisodiy faoliyat 
turidan voz kechadi. Buning natijasida zarar ko’ruvchi yoki past foyda darajasiga ega 
bo’lgan tarmoqda ishlab chiqarish hajmi keskin qisqarib, taklifning talabdan ortda 
qolishi ro’y beradi. Bu esa, sekin-asta mahsulot narxining ko’tarilishi hamda foyda 
darajasining oshishiga sharoit yaratadi. Natijada tarmoq o’zining ishlab chiqarish 
hajmini qayta tiklaydi va faoliyati barqarorlashadi. 
Ishlab chiqariladigan mahsulot turi va miqdorini aniqlashda iste’molchi talabi 
alohida, muhim rol o’ynashini ta’kidlash lozim. Iste’molchilarning tovarlarni sotib 
olish maqsadida pul daromadlarini sarflashga tayyorliklari bozor talabi sifatida 
namoyon bo’ladi. Agar bunday talab hajmi ahamiyatli darajaga yetsa, korxona ushbu 
mahsulotni ishlab chiqarishga rag’bat sezadi, ya’ni iste’molchi talabining ko’payishi, 
bu mahsulotni ishlab chiqaruvchi tarmoq uchun iqtisodiy foyda keltiradi. Iste’molchi 
talabining qisqarishi esa tarmoq ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga olib keladi. 

104 
Qisqasi, bozor iqtisodiyoti sharoitida iste’molchining talabi qanday mahsulot turlarini 
ishlab chiqarish masalasini hal qilishda muhim rol o’ynaydi. 
Shuningdek, nima ishlab chiqarish zarurligini belgilash ko’p darajada resurslarni 
yetkazib beruvchilarga ham bog’liq. Resurslarga bo’lgan talab – bu hosilaviy talab, 
ya’ni bu resurslar vositasida ishlab chiqariluvchi tovarlar va xizmatlarga bo’lgan 
talabdan kelib chiqadi. O’z daromadlarini yuqori darajaga yetkazishda resurslarni 
yetkazib beruvchining ham bozor talabidan kelib chiqishi shubhasiz. Faqat iste’molchi 
talabiga muvofiq tushuvchi tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxonalar foyda olib 
ishlashi mumkin va shu korxonalarning resurslarga bo’lgan talabi kuchayadi. 
Qisqasi, iste’molchining afzal ko’rishi uning talabi orqali namoyon bo’ladi. 
Tovar ishlab chiqaruvchi va resurslarni yetkazib beruvchilar o’z manfaatlarini 
ta’minlash uchun bu talabga mos ravishda, ya’ni 

Download 8,58 Mb.