O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim

49 
Empatik qobiliyat:
bolalarga bo‘lgan nisbatdan kelib chiqadigan o‘quvchilarning his-
tuyg‘usini, psixologik holatlarini qalbdan his etish, tushunish, idrok etish, ularga achinish 
xususiyatlaridir. 
Ta’lim jarayonini muqobillashtirish qobiliyati:
o‘qituvchi o‘z bilimini o‘quvchi ongi va 
tafakkuriga kam kuch sarflash evaziga yetkaza olishi, ta’lim va tarbiyada belgilangan muddatda 
maqsadga erishish qobiliyatidir. Binobarin, bunday muhitda o‘zaro fikr almashish, shaxsiy 
mulohazalarni boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to‘g‘riligi, 
haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklarni o‘z 
vaqtida aniqlash hamda ularni bartaraf etish yo‘llarini topish imkoniyati mavjud. 
Pedagogik boshqaruv mahorati.
 
Dars jarayonida o‘quvchilar bilish faoliyatini boshqarish bir 
necha omillarga bog‘liq. Ularning eng asosiylaridan biri o‘quvchilarni o‘z faniga qiziqtira olishdir. 
Olimlar ta’kidlaganidek, faqat qiziqishgina psixik jarayonlar va ularning idrok, diqqat, xotira, 
tafakkur va iroda kabi funksiyalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchining bilishga oid qiziqishlari ko‘p qirrali qiyofalarda 
namoyon bo‘ladi: o‘quvchini harakatchan va qiziquvchanligi, o‘quvchining ayrim o‘quv faoliyatiga 
shuningdek, umuman o‘qishga bo‘lgan motivlari, o‘quvchi shaxsining o‘ziga xos belgilari va uning 
yo‘nalishini qaror topishi ana shular jumlasidandir. 
O‘quvchi yosh davriga xos tabiiy faolligi, biror bir aqliy qiziqish bilan qamrab olinmasa, uni 
qaysi tomon boshlab ketishini oldindan aytish qiyin. Shuning uchun ham K.D.Ushinskiy “zo‘rlash 
va majburlashga asoslangan o‘qitish” o‘quvchining aqliy rivojlanishiga hech qanday ta’sir 
ko‘rsatmasligini alohida ta’kidlab o‘tgan edi. Shuni ta’kidlash lozimki, qiziqishlar va motivlar 
o‘quvchilar o‘quv faoliyatlarining shakllanish darajasiga qarab shaxsning shakllantiruvchi 
(O‘quvchining nazariy fikri, o‘qish faoliyatini o‘quvchi shaxsi uchun ahamiyati) dastlabki omillar 
bilan o‘zaro murakkab munosabatlarda namoyon bo‘ladi. 
O‘quvchilarning o‘qishga (bilishga) bo‘lgan qiziqishlarini shakllantirish shartlari qanday? 
Mohir o‘qituvchi ularni darsda o‘quvchilarda shakllantirish uchun nima qilishi kerak? O‘quv 
faoliyatini faollashtirish va o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarni doimo rivojlantirib borish uchun nima 
qilish kerak? 
Zamonaviy o‘qituvchi dars jarayonida “aktyor” emas, 
aksincha “rejissor” bo‘lishi kerakligini anglashi lozim. U 
o‘z o‘quvchi-talabalarini fanga ijodkorlik nuqtai nazari 
bilan qarashlarini tashkil qilishi, ularda izlanuvchanlik 
xususiyatlarini shakllantirishi va albatta, yangi pedagogik 
texnologiya usullaridan foydalangan holda darsni tashkil 
etishi kerak bo‘ladi. Bundan tashqari o‘qituvchi o‘quvchini 
turli vaziyatlarda to‘g‘ri fikr yurita olish, fikrlarni taqqoslay 
olish, taxlil etish, muxokama yuritish, o‘z fikrini ma‘lum bir 
tizimda ifodalay olish ko‘nikmalarini hosil qilishda faqat bir xil o‘qitish metodidan foydalanmay, 
o‘qitish metodlarini o‘zaro aloqada qo‘llashni taqozo etadi. 
Mohir o‘qituvchi o‘quvchilarda o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarni shakllantirish va doimo 
rivojlantirib borish uchun quyidagilarga amal qilishi muhimdir: 
O‘quvchilarni bilishga intilishini, fanga umuman olganda aqliy mehnatga qiziqishlarini 
rivojlantirish o‘quv jarayonini shunday tashkil etilishini ta’minlaydiki, unda o‘quvchi faol harakat 
qiladi, mustaqil izlanish va yangi omillarni “kashf etish”ga, muammoli vaziyatlarni o‘zi hal etishga 
intiladi. 

50 
O‘quv faoliyati boshqa faoliyatlar kabi faqat turlicha bo‘lgandagina, qiziqarli bo‘ladi. Bir xil 
usulda axborot berish va bir xil usuldagi harakatlar tez orada zerikishni vujudga keltiradi. Fanga 
bo‘lgan qiziqishni shakllantirishda bu fanni va uning ayrim qismlarini o‘rganishning zarurligi, 
muhimligi va maqsadga muvofiqligini o‘quvchilarga anglatish juda zarurdir. O‘tilayotgan material 
oldingi material bilan qanchalik ko‘proq bog‘lab tushuntirilsa, u o‘quvchilarga shunchalik 
qiziqarliroq tuyuladi. 
O‘quv materialini o‘quvchilarni qiziqtiradigan narsalar bilan bog‘lab tushuntirish ham, ularni 
darsga qiziqtirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘rtacha qiyinlikdagi o‘quv materiali ham o‘quvchilarda 
qiziqish uyg‘otmaydi. O‘quv materiali bir qiyinroq, lekin o‘quvchilar kuchi yetadigan bo‘lishi 
kerak. O‘quvchilar bajargan ishlarni tez-tez tekshirish ham ularni fanga bo‘lgan qiziqishini 
uyg‘otadi. O‘quv materialining aniqligi, hissiyotga boyligi, o‘qituvchining zavqlanib gapirishi ham 
o‘quvchiga, uni fanga bo‘lgan qiziqishini ortishiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. 
Yuqoridagi ta’riflarda pedagogik boshqaruv mahoratining qaysi jihati yaqqol ko‘zga 
tashlanadi? Pedagogik boshqaruv mahorati o‘qituvchilar tomonidan o‘qitish metodlarini tanlashga 
alohida e’tibor beradilar. O‘quvchilarning frontal, differensiyalashgan va yakka tartibdagi faoliyat-
larining umumiy jihatlari ko‘proq bo‘lsa-da, ularni tashkil etish o‘qituvchidan o‘ziga xos ijodiy 
yondashishni talab qiladi. O‘quvchilik faoliyatining obyektini tarkibi va o‘ziga xosligi uning har bir 
aniq vaziyatga ijodiy yondashishini taqozo qiladi. Agar butun sinf, guruh va alohida shaxsga 
nisbatan bir xil metod bilan ta’sir ko‘rsatilar ekan, unda tarbiyasi ham, ijodiy yondashish ham 
barbod bo‘ladi. 
Ayrim hollarda o‘qishga qiziqtiruvchi metodlardan, boshqa hollarda esa burch va javobgar-
likni his etishni rag‘batlantiruvchi metodlarga ko‘proq e’tibor berish tavsiya etiladi. Tajribali 
o‘qituvchilar o‘tilayotgan mavzuni xalq xo‘jaligi masalalarini hal etishdagi ahamiyatiga oid 
qiziqarli misollar keltiradilar, didaktik o‘yinlardan, o‘quvchilar faolligini rag‘batlantiruvchi turli 
usullardan foydalanadilar. Shuning uchun ham o‘qituvchi o‘quvchilarda paydo bo‘ladigan qiyinchi-
liklarni yengish uchun o‘ziga iroda va qat’iylikni ham tarkib topshirishi zarur. Ayrim pedagoglar 
kasbiy mahorat sirlarini egallash uchun avvalo ta’lim va tarbiya metodlarini takomillashtirishga 
intiladilar. 
Bu tabiiy hol, chunki aynan metodlar yordamida pedagog o‘z o‘quvchilarini turli o‘quv 
faoliyatiga jalb qiladi. Bu bilan o‘quvchilarda muayyan bilim, ko‘nikma, malakalar va xulqni 
shakllantiradi. Lekin aynan bir xil metod bilan ishlagan turli o‘qituvchilarning erishgan natijalari 
ham turlicha bo‘lishi aniqlangan. Buning ustiga, sinovdan o‘tkazilgan metodlardan foydalangan 
bo‘lsalarda, ayrim o‘qituvchilar, hatto eng quyi darajadagi o‘zlashtirish natijalariga ham erisha 
olmaganlar. Bunday o‘qituvchilar: 
“Hamma narsani metodik tavsiya asosida bajardim, nima uchun bolalar, qaysarlikni va dars 
tayyorlamaslikni yana davom ettirmoqdalar?” – deb hayron bo‘ladilar. Gap shundaki, o‘quvchilarni 
bilim olishga qiziqtirishda o‘qituvchi tomonidan tanlangan metodlar, usullar va topshiriqlardan 
boshqa sabablar ham ta’sir ko‘rsatadi. 

Download 6,92 Mb.