II bob. OLINGAN NATIJALARNING UMUMLASHTIRILGAN MUHOKAMASI

Tabiiy gazni oltingugurtli gazlardan tozalashda tarelkali absorberlar qo‘llaniladi. Tarelkali absorberlarni ishlash jarayonida, tarelkalar orqali gaz va suyuqlik bir-biri bilan o‘zaro to‘qnashib, ularning harakati boshqariladi. Gazlarning suyuqlikdan o‘tishi va natijada tomchi hamda ko‘piklarning hosil bo‘lishi deyiladi. Sanoatda konstruktiv tuzilishi turlicha bo‘lgan tarelkalar ishlatiladi. Suyuqlikning bir tarelkadan ikkinchi tarelkaga quyilishiga qarab tarelkali absorberlar: quyilish qurilmasi bor va quyilish qurilmasi yo‘q bo‘ladi.

Quyilish qurilmasi bor tarelkali kolonnalarda suyuqlik bir tarelkadan ikkinchi tarelkaga quyiluvchi truba yoki maxsus qurilma orqali o‘tadi. Bunda trubaning pastki qismi pastki tarelkadagi stakanga tushirilgan bo‘lib, gidravlik zatvor vazifasini bajaradi, ya’ni bir tarelkadan ikkinchi tarelkaga faqat suyuqlikni o‘tkazib gazni o‘tkazmaydi. Bunda suyuqlik kolonnaning yuqorigi qismidagi tarelkaga berilib, bu suyuqlik tarelkadan tarelkalarga maxsus qurilma orqali o‘tib, kolonnaning pastki qismidan chiqib ketadi. Gaz esa kolonnaning pastki qismidagi tarelkalarning teshikchalaridan pufakchalar holida taqsimlanib, tarelkalardagi suyuqlik qatlamida ko‘pik hosil qilib yuqoriga harakat qiladi. Tarelkada hosil bo‘lgan gaz ko‘piklari modda va issiqlik almashinish jarayonining asosiy qismini tashkil qiladi. Tozalangan gaz esa kolonnaning yuqorigi qismidan chiqadi. Quyilish trubalari shunday joylashtiriladiki, bunda qo‘shni tarelkadagi suyuqlik qarama-qarshi yo‘nalishda harakat qiladi.

Quyilish qurilmasi MGQIZda absorberlarda elaksimon tarelkalar o‘rnatilgan. Turli xildagi quyilish qurilmasi bo‘lgan tarelkalarning samarali ishlashi gidrodinamik harakat rejimiga bog‘liq. Gazlarning tezligi va suyuqlikning tarelkalarda taqsimlanishiga qarab tarelkali absorberlar uch xil: pufakli, ko‘pikli, ingichka oqimli gidrodinamik rejimda ishlaydi

Gazning tezligi kichik bo‘lganda, u suyuqlik qatlamidan alohida pufakchalar holida o‘tadi. Bu tarelkalardagi gaz bilan suyuqlikning kontakt yuzasi kichik bo‘ladi. Bunday holat pufakli rejimni tashkil etadi.

Gazning sarfi ortganda aloxida pufakchalar bir-biri bilan birlashib, bir chiziqli oqim hosil qiladi. Ma’lum masofadagi oqimda barbotaj qatlamining qarshiligi natijasida oqimning bir chiziqliligi buzilib, katta pufakchalar hosil bo‘ladi. Bu vaqtda tarelkada suyuqlik — gaz dispers sistemasi yoki ko‘piklar yuzaga keladi. Bu sistema beqaror bo‘lib, gazning berilishi to‘xtatilishi bilan ko‘piklar hosil bo‘lmaydi. Bu ko‘pikli rejimda gaz bilan suyuqlikning kontakti gaz pufakchalarining yoki gaz oqimlarining yuzasida, shuningdek, suyuqlik tomchilarining sirtida yuz beradi. Ko‘pikli rejimda ishlaydigan tarelkali absorberlarda gaz bilan suyuqlikning kontakt yuzasi miqdori katta bo‘ladi.

Tabiiy gazni aminli absorbentlar bilan tozalashda, ma’lum bir absorbent kompozitsiyasini tayyorlash orqali oltingugurtlili gazlardan tozalashning ko‘piklanishni olishning samarali usulini ishlab chiqishdan iborat. Magistrlik dissertatsiya amaliyoti davrida, eng maqbul absorbent kompozitsiyasini aniqlashga muvofiq bo‘lindi. Oltingugurtli gazlarni aminli absorbentlar bilan tozalashda va ko‘piklanishni oldini olishda quydagi absorbent kompozitsiyasi samarali ekanligi aniqlandi:

-metildietanolamin (MDEA) -30-40%-absorbent;

-polimol-10-15% -sirt aktiv modda;

-etilenglikol (EG)- 10-15% -erituvchi;

-suv 30-35% erituvchi disotsion muhit hosil qilishda.

MDEA li kompozitsiyaning pH muhiti 10 dan yuqori bo‘lgandagina absorbent suvning miqdori 30% ni tashkil qiladi va absorbentning qovushqoqligi yetarli darajada bo‘ladi.

Gazni vodorod sulfiddan tozalash siklik absorbsiya usulida olib borilib, bunda metildietanolaminning 30-40%li suvli eritmalari vodorod sulfidni yutuvchi sifatida ishlatiladi.

MDEAning shu maqsadda keng ishlatiladigan alkanolaminlar, monoetanolamin va dietinolaminga nisbatan afzalliklari quyidagilardan iborat:

vodorod sulfidni С0₂ aralashmasidan ajratishda yuqori selektivlikka (tanlab ajratishga) ega.

sistemada aylanib yuruvchi eritma kichik xajmda bo‘ladi.

eritma regeneratsiyasi uchun suv bug‘ining solishtirma sarfi kam.

uglerodli po‘latga eritma kam ta’sir etadi, ya’ni zanglash xususiyati kam.

uncha yuqori bo‘lmagan ko‘piklanishga moyillik.

Siklik jarayon moxiyati shundan iboratki, bunda gaz MDEA eritmasi bilan yuboriladi, so‘ngra eritma regeneratsiya qilinadi va yana u yuvish boskichiga (absorbsiyaga) qaytariladi.

MDEAga vodorod sulfidning va karbonat angidridning absorbsiyasi quyidagi kimyoviy reaksiyalar bilan uzatiladi.

R₃N H₂S R₃NH -HS^_ (l)

R₃N C0₂ H₂0 R₃NH HC0₃" (2)

2-tenglama karbonat angidridning MDEA bilan o‘zaro ta’sirining umumiy reaksiyasi bo‘lib, u bikarbonat hosil bo‘lishi bosqichidan:

С0₂ Н₂0 Н С0₃" Н

va neytrallash bosqichidan iborat:

R₃N H R₃NH

1 -reaksiya amaliy jixatdan bir zumda yuz beradi.

НС0₃" ning hosil bo‘lishi juda sekin yuz beradigan reaksiya bo‘lib, u 2-reaksiya bo‘yicha С0₂ ning MDEA bilan bog‘lanish tezligi yig‘indisini nazorat qiladi.

Ma’lumki, gaz aralashma komponentlarining suyuqliklarga absorbsiya tezligi shu komponentlarning ikki faza - gaz va Suyuqlik aralashmasi tezligi bilan aniqlanadi.

Bunda, agar H₂S va С0₂ ning gaz fazasidagi almashinish tezligi o‘zaro yaqin bo‘lsa, ularning suyuqlikdagi almashinish tezligi ko‘proq 1- va 2-kimyoviy reaksiyalarda boradigan absorbsiya tezligi bilan aniklanadi. Shu sababli 1- va 2-reaksiyalar tezligi juda katta bo‘lishiga qaramasdan H₂S va С0₂ ning MDEA eritma bilan umumiy absorbsiya tezligi unchalik darajada bo‘lmasa xam, H₂S ning tezroq yutilishi bilan farqlanadi.

Shu tariqa, ushbu xolatda gaz tarkibida С0₂ qatnashgan gazdan H₂S hi tanlab ajratishga erishish mumkin. Bunda absorber shunday o‘lchamlarga ega bo‘lishi lozimki, ya’ni gazning unda bo‘lish vaqtini ta’minlay olishi, amaliy jixatdan umumiy vodorod sulfidning yutishni ta’minlay olishi, karbonat angidridning katta miqdordagisini ajratib olishga mo‘ljallanmagan bo‘lishi kerak. Tanlab yutuvchi sifatida MDEA bug‘ining afzalligi ayniqsa, H₂S: С0₂ nisbati <1 bo‘lgan kam oltingugurtli gazlarni tozalashda kuzatiladi.

Uglevodorod gazlarini quritish, gaz quvurlari magistrali bo‘ylab tashiladigan tabiiy gazni tayyorlash jarayonidagi asosiy bo‘g‘imlardan hisoblanadi.

Quritish darajasi gaz sifatiga qo‘yiladigan talablar va gazni keyingi qayta ishlash texnologik jarayonlari bilan aniqlanadi. Uglevodorod kondensati va suvni ajratish uchun zavodda past haroratli ajratish (separatsiya) jarayoni qo‘llaniladi. Gidratlar hosil bo‘lishiga qarshi kurashish uchun sovugan gazga gidrat hosil bo‘lishiga qarshi ingibitor - dietilenglikol sepiladi.

Oltingugurtdan tozalash qurilmasi qurilmada loyixaga asosan tabiiy gazni tozalash tarxi ikki parallel ishlovchi tizilmalardan iborat. Bundan tashqari, tarx bo‘yicha tizimlarning ketma-ket tartibda ishlashidan, yuqori oltingugurtli gazni tozalash mumkinligi ham nazarda tutilgan. Ikkala tizimdagi desorberlarning ishdan chiqishida blokning texnologik tizimini quyidagi variantda qayta ko‘rish haqida qaror qilingan. Gaz bo‘yicha ikkita tizim, eritma bo‘yicha bitta tizim. Yangi qabul qilingan tarxda xom ashyo gazi blokka ikki oqim bo‘yicha parallel ishlovchi ikkita ajratgich 10 S-1, ikkita absorber 10K-1/1, 2 orqali qabul qilinadi. Tozalangan gazning chiqib ketishi tozalangan gaz umumiy ajratgich 10 S-2 orqali amalga oshiriladi. Ikkala absorber 10K-1/1, 2 dan to‘yingan eritma umumiy ekspanzer YE-1 ga kelib tushadi va bitta oqim bilan desorber 10K-2 ga regeneratsiya qilishga beriladi. Bundan keyin bitta tizim bo‘yicha tabiiy gazni tozalash texnologik tarx bayoni keltirilgan.

MGQIZda texnologik qurilmalarni raqamlash quyidagicha bo‘ladi: - Oltingugurt tozalash qurilmasi - 10;

Past haroratli ajratish (separatsiya) (PXA) - 20;

DEG regeneratsiya qurilmasi - 30;

Nordon komponentlardan tozalash uchun, tabiiy gaz 4,8 - 5,5 MRa bosim ostida va 30-40 °С da tik holatdagi ajratgich 10S-1/1 ga kelib tushadi va gaz harorati tezligi, yo‘nalishi o‘zgarishi hisobiga suv tomchilari va mexanik aralashmalardan ajratiladi.

Ajratgich qurilmasi suyuq fazani suv va uglevodorod kondensatsiyasiga ajratishni amalga oshiradi. Uglevodorod kondensati ajratgichdan 1-sexdagi kondensatni shabodalash qurilmasiga kelib tushadi. Xom ashyo gazining ajratgichga kirishdagi bosimi o‘rnatilgan manometr poz.202, shuningdek MP-P asbobi bilan ulanib, operatorlar xonasi shchitida ikkilamchi asbob poz.201 orqali qayd qilinadi. Gaz harorati termometr poz. 125 bilan o‘lchanadi.

YUS-1/1 dagi uglevodorod kondensati sathi, klapani uglevodorod kondensati chiqib ketishi yo‘liga urnatilgan NU A operatorlar xonasi shchitidagi ikkilamchi asbob poz.403 bilan boshqarilib turiladi. Gaz sarfini o‘lchash diafragma poz.301 orqali amalga oshirilib, operatorlar xonasi shchitida joylashgan asbobga ko‘rsatkichlar uzatiladi.

YUS-1/1 dagi bosim farqi DSP-3 da o‘lchanib, undan pnevmatik xabar ikkilamchi asbob poz.203 ga kelib tushadi.

Xom ashyo gazi ajratgichning tepa qismidan chiqib 10K-1/1 absorberdagi likopchalarga kelib tushadi.

Absorberning o‘rta qismiga keladigan va setkali tarelkadan setkasiz (gluxoy) tarelkaga olib tushadigan MDEAning 30-40 % li erimasi bilan gazni o‘zaro kontakti natijasida absorbsiya jarayoni amalga oshadi. Gaz bilan kontaktga kirishib eritma vodorod sulfid va qisman karbonat angidrid bilan to‘yinadi. Gazning ekspanzerga o‘tib ketishini qaytarish uchun absorberda eritma sathi bir xil ushlab turiladi. Absorberga kirayotgan xom ashyo gazi harorati operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz.121 bilan qayd qilinadi. Absorberdagi bosim farqi asbob DSP-3 bilan o‘lchanib berilgan xabar operatorlar xonasi shchitidagi poz.204 ga kiritilgan. Absorber 10K-1/1 dagi to‘yingan amin eritmasi sathi sath o‘lchagichda o‘lchanib undan pnevmatik xabar rostlagich orqali klapan rostlagichga keladi. Sath operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz.401 bilan rostlanadi. Absorberda tozalangan gaz, olib ketilayotgan eritma tomchilaridan ajratish uchun, ajratgich 10S-2 ning yuqori qismiga kiritiladi.

Tozalangan gazdagi vodorod sulfidni o‘lchash gazoanalizator yordamida amalga oshiriladi. Vodorod sulfid miqdori 7,0 mg/m³ dan yuqori bo‘lganda xom ashyo gazini tozalashga berishni to‘xtatish ajratgich bloki maydonida o‘rnatilgan ajratgich klapan oz.301 ni yopish orqali amalga oshiriladi.

Ajratgichlardagi suyuqliklarning eng pastki sath holatini poz.405 tovushli va ruglik xabarlari bilan aniqlash nazarda tutilgan. Ajratgichlardagi sath operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz.405 bilan qayd qilinadi.

Vodorod sulfid va karbonat angidrid bilan to‘yingan amin eritmasi absorberdan sathni nazorat qilgan xolda, ya’ni issiqlik almashtirgichlar YUT-1/1, 1, 2, 3 [dan keyin o‘rnatilgan klapan rostlagich bilan ushlab turgan holda ekspanzer 10YE-1 ga :iradi.

Sathni qayd qilish operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz.402 bilan bajariladi. Absorberdagi eritmaning eng past sathi absorber dan chiqish yo‘lida O‘rnatilgan uzgich klapan poz.401 ni yopish bilan eritmani uzish, shuningdek tozalashga eriyotgan gaz uzgich poz.301 ni yopish bilan gazni uzish orqali bajarish ko‘zda tutilgan. Eng pastki sathlar xolatini. poz.410 tovushli va yorug‘lik xabarchilari bilan aniqlash ko‘zda tutilgan. Ekspanzerda gaz bosimini asbob poz.213 bilan rostlab, undan berilgan shevmatik xabar rostlagich orqali klapan rostlagich poz.213 ga keladi. Ekspanzerdagi harorat termometr bilan aniqlanib, operatorlar xonasida asbob poz.

Tuyingan amin eritmasi ekspanzerdan issiqlik almashtirgichlar YUT-1/1, 2, 3 ga kelib tushadi va 3 ta issiqlik almashtirgichlar quvurlari ichidan ketma-ket o‘tib, issiqlik almashtirgichlar quvurlari orasidan o‘tayotgan regeneratsiya qilingan MDEAning qaynoq eritmasi bilan qizdiriladi. 105-110 °С gacha qizdirilgan to‘yingan amin eritmasi desorber 10K-2 ning o‘rta qismiga kelib tushadi. Desorbsiya jarayoni sesorberdagi S-shaklidagi likopchalarda boradi. Joydagi haroratni o‘lchash simobli termometr va operatorlar xonasidagi asbob poz. 102 bilan bajariladi. To‘yingan eritmaga yutilgan nordon gazlar ajralib chiqishi tik bug‘latgichlar YUI-1/1, 2 ga berilayotgan suv bug‘ining kondensatsiyalash issiqligi hisobiga amalga oshadi. Suv bug‘i 0,5 MRa bosim ostida bug‘latgichning quvurlari oralig‘iga kiradi. Suv bug‘i kondensati bug‘latgichdan bug‘ kondensat yig‘gichga YUYE-8 kelib tushib, u yerdagi doimiy sathi klapan rostlagichlar bilan ushlab turiladi. Sathni qayd qilish va rostlash operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz.408 bilan bajariladi. Suv bug‘i kondensati shundan keyin umu MEAvod suv bug‘i kondensati tarmog‘iga kelib tushadi. Sigimdagi suv bug‘i kondensatining bosimi o‘sha joydagi texnik manometr bilan o‘lchanadi. Desorber 10K-2 dan regeneratsiya qilingan amin eritmasi issiqlik almashtirgichlar 10T-1/1, 2, 3 ga kelib tushgach, qarama-qarshi oqayotgan to‘yingan eritmaga issiqligini berib soviydi va shundan keyin havo bilan sovutish uskunasiga tushadi.

Havo bilan sovutgich 10XV-1/1 apparatining eritma chiqish tizimida desorberdagi eritma sathini nazorat qilish uchun va Suyuqlikning eng pastki sathi poz.406 da xabar beradigan rostlash klapani poz.406 o‘rnatilgan. Desorberdagi sathni rostlash va qayd qilish operatorlar xonasi shchitidan bajariladi.

Desorber 10K-2 dagi bosimni rostlash nordon gaz ajratgichi 10S-3 ning nordon gaz chiqish tizimida o‘natilgan klapan bilan amalga oshiriladi. Bosimni qayd qilish va rostlash asbob poz.217 bilan bajariladi. Desorber 10K-2 dagi quyi qismi harorati o‘sha joydagi simobli termometr bilan o‘lchanadi va operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz. 102 bilan o‘lchanib qayd qilinadi.

Regeneratsiya qilingan MDEA eritmasining issiqlik almashtirgichlar 10T-1/1, 2, 3 da 122-125 °С dan 85 °С gacha, havo bilan sovutish appparatida 85 °С dan 60 С gacha sovutish amalga oshiriladi. Shunday haroratdagi eritma regeneratsiyali eritma sig’imi 10YE-2/1 ga kelib tushadi.

Issiqlik almashtirgichlar YUT-1/1, 2, 3 dan chiqayotgan regeneratsiya suyuqliklari harorati operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz. 102 bilan qayd qilinadi va o‘sha joydagi simobli termometr poz. 108 bilan o‘lchanadi.

Havo bilan sovutgich YUXV-1/1 apparatidan chiqayotgan regeneratsiya suyuqligi harorati o‘sha joydagi simobli termometr bilan o‘lchanadi va operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz. 102 bilan o‘lchanadi, qayd qilinadi. 10YE-2/1 yig‘gichdagi MDEA eritma sathi operatorlar xanasi shchitidagi asbob poz.410 bilan qayd qilinadi. Yig‘gichdagi eritmaning eng pastki xolati sathini tovushli va yorug‘lik xabarlari bilan aniqlash ko‘zda tutilgan.

Suyuqlik sathi past xolatda bo‘lganda sirkulyatsiya nasosi 10N-1 to‘xtatiladi.

Absorber 10K-1/1 ga berilayotgan eritma miqdori minimal xolatga tushganda uzgich klapan poz.301ni yopish orqali ogoxlantiruvchi xabar beriladi. Tozalashga kirayotgan xom ashyo gazi uziladi. 10YE-2/1 yig‘gichdan MDEAning regeneratsiya qilingan eritmasi sirkulyatsiya nasosi YUN-1ga kelib tushadi va shundan keyin suvli sovutgich 10X-1/1 da harorati 40-45 °S gacha sovib, absorber 10K-1/1ning o‘rta qismidagi 12-tarelkaga beriladi. 10X-1/1 dan chiqayotgan eritma harorati operatorlar xonasi shchitida asbob poz. 121 bilan qayd qilinadi . Absorber YUK-1/1 ga berilayotgan eritma miqdori diafragma va difmanometrda o‘lchanib, operatorlar xonasi shchitida asbob pos. 302 bilan qayd qilinadi. Shunday qilib, eritmaning aylanib turishi qaytarilib turadi.

Eritmani absorbsiyaga ikkita oqim bo‘yicha berish imkoniyati mavjud. Gazni chuqur tozalash uchun kam miqdorda, ya’ni umumiy eritma hajmining 25 %ini sovitgich 10X-1/1 dan keyin 40-45°С gacha haroratda absorberning yuqorigi tarelkalariga beriladi. Regeneratsiyali eritma sig‘imidan keyin ikkinchi oqim sovitilmasdan absorber YUK-1/1 ning o‘rta qismiga kelib tushadi.

Bug‘-gaz aralashmasi (nordon gaz va oz miqdorda amin bo‘lgan suv bug‘i) 110-115 С haroratda desorber 10K-2dan chiqib, 60-65°С gacha sovish bilan birgalikda suv bug‘ining ham kondensatsiyalanishi uchun xavo bilan sovutgich YUXV-2/1 apparatiga kelib tushadi.

Minora 10K-2ning yuqori qismidagi harorat termopara bilan o‘lchanib, ikkilamchi pribor keladi va rostlagich, ya’ni bug‘latgich 10I-1/1, 2 larga beriladigan bug‘ yo‘liga urnatilgan rostlagich klapani poz. 103 bilan rostlanadi. Bug‘ sarfi diafragma va difmanometr bilan o‘lchanadi.

1OXV-2/1 dan chiqish harorati operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz. 102 va o‘sha joydagi simobli termometr poz. 109 bilan qayd qilinadi .

Bug‘ -gaz aralashmasi va flegma sovutgich YUN-2/1 ga kelib tushgach, bu yerda YUX-2/1 ning quvurlari oralig’idan utadigan aylanma suvning sovuqligi sababli soviydi.

Nordon gazning YUN 2/1 dan keyingi harorati o‘sha joydagi simobli termometr poz.PO bilan qayd qilinadi . Sovutgichdan nordon gazlar va flegma nordon gazlar ajratgichi YUS-3 ga keladi. Qilish vaqtida nordon gazlarni ajratgichda YUS-3 ga sovutgich YUN-2/1 ga kiritmasdan berish tarxda nazarda tutilgan. YUS-3 da gaz suv tomchilaridan ajratiladi.

Ajratgich YUS-3 dan nordon gazlar yuqori oltingugurtli gazlarni kayta ishlab, Klaus qurilmasiga texnik oltingugurt olish uchun yo‘llansa, kam oltingugurtli gazni kayta ishlashda esa - mash’alaga tashlanadi.

Ajratgich YUS-3 dan olingan flegma desorber YUK-2 ning yuqori qismiga qaytariladi. Ajratgichdagi doimiy sath, 10N-2ning chikarib tashlash tizimiga o‘rnatilgan klapan bilan rostlanib ushlab turiladi.

Sathni qayd qilish va rostlab turish operatorlar xonasi shchitidagi asbob poz.47 bilan amalga oshiriladi.

Flegmaning sarfi asbob bilan qayd qilinib, undan berilgan pnevmatik xabar operatorlar shchitidagi asbob poz.305 ga beriladi.

Shuningdek, YUS-Zdagi Suyuqlikning eng past sathi xabari poz.407 da, ajratgich YUS-Zning minimal sathida nasos 10N-2ning tuxtashi nazarda tutilgan.

Amin eritmalarining apparat va quvur lardan drenaj sig‘imi 10YE-6 ga haydash atmosfera bosimida amalga oshiriladi. Sigam 10YE-6dan, eritma, nasos 10N-6 bilan regeneratsiyalangan eritma yig‘gichi 10YE-2ga beriladi. Eritmani 10YE-2 ga qaytarishdan oldin, uni filtrlash imkoniyati ham mavjud. Sigam 1 OYE-bdagi sathni qayd qilish uchun asbob poz.410 nazarda tutilgan.

Ishlatish jarayonida yo‘qotilgan aminni to‘ldirish uchun, regeneratsiyali eritma sig‘imi 10YE-2/1 ga 5-sex omboridan konsentrlangan toza MDEA beriladi.

Konsentrlangan aminni suyultirish suv bug‘i kondensati bilan zavod dispecherining ruxsatiga binoan amalga oshiriladi. Suv bug‘i kondensati magi stran liniyaga chiqayotgan bug‘ kondensatidan beriladi. Eritmani mexanik va boshka aralashmalardan tozalash uchun qurilmada eritmaning bir qismini (taxminan sistemada aylanuvchi umumiy xajmni 10%) filtr F-1da filtrlash nazarda tutilgan.

Filtrlashga beriladigan eritma, regeneratsiya qilingan eritma sig‘imi 10YE-2/1 dan nasos N-3/1 orqali beriladi. Filtrlangan eritma amin yig‘gich 10YE-2/1 ga qaytariladi. Eritmani filtrlash aktivlangan ko‘mir qatlamida amalga oshiriladi.

Filtrning kirish qismida mexanik aralashmalardan dag‘al tozalanib, aktivlangan ko‘mirda esa ko‘piklantiruvchi, ya’ni eritmada yig‘ilib borishga moyil va absorberda ko‘piklanishga olib keluvchi moddalardan chukur tozalanadi.

Ko‘pik so‘ndirgichning suvda erimasligini inobatga olib, aralashmada qatlamlarga ajratmasligining oldini olish uchun, u sistemaga emulsiya xolatida kiritiladi, buning uchun vaqti-vaqti bilan ishlaydigan nasos 10N-8 xizmat qiladi.

Metallarning zanglash tezligini kamaytirish maqsadida, ingibitorlik xossasiga ham ega bo‘lgan ko‘pik so‘ndirgich sistemada ko‘piklanish kuzatilmasa ham kiritiladi.

2.3. Gaz tarkibidagi namlik miqdorini aniqlash

Hozirgi paytda yuqorida keltirilgan hamma mahsulotlarga ham sifat ko‘rsatkichlari standartlar va texnik talablar ko‘rinishida ishlab chiqilgani yo‘q. Ishlab chiqilgan standartlar ham 5 yil muddatga ishlab chiqilgan. Standartlar muddati tugagandan so‘ng texnika va texnologiyalarning rivojlanishi tayyorlanayotgan gaz mahsuloti sifatiga yangi, yanada qattiqroq talablarni qo‘llash imkoniyatini beradi.

Tovar gaz mahsulotlari sifat ko‘rsatkichlari o‘rnatilishining asosiy prinsiplari ularni ishlab chiqarish va iste’mol qilish sharoitlarida nazorat qilish imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Gaz va boshqa mahsulotlarning sifat ko‘rsatkichlari sifatida talablarning o‘rnatilishi gaz tayyorlash tizimida qo‘llaniladigan texnika va texnologiyalarning qo‘llanilish darajasi va gazning iste’mol xossalaridan kelib chiqadi. Masalan, agar tovar gaz tarkibida oltingugurtli birikmalarning umumiy miqdori 20 mg/m dan yuqori bo‘lmasligi talab qilinsa, bu holat vaqtinchalik konni ishlatish sharoitdan kelib chiqqan holda o‘rnatiladi.

Gaz bosimining pasayishi bilan har qanday sharoitlarda ham gazning namlikni saqlash turg‘unligi oshib boradi. Agar gazni tashishda izotermik jarayon ta’minlanilsa uning harakati davomida gaz suv bug‘lari bilan to‘yinmagan holatdaligicha qoladi. Shuning uchun kompressorlar orasidagi masofalarda izotermik jarayon orqali gaz gidratlari hosil bo‘lishi oldi olinishi bosimning quvur uzunligi bo‘yicha kamayishi hisobiga saqlanib turishi mumkin.

Quvurda gaz bosimining kamayishi bilan gaz gidratlari hosil bo‘lish harorati pasayadi. Shuning uchun gaz tashishning izotermik jarayonida gaz gidratlari hosil bo‘lishi ehtimolliklar quvur boshlang‘ich qismida yuqori bo‘ladi. Lekin amaliyotda izotermik gaz tashish gaz quvurlari alohida qismlaridagina bo‘ladi. Quvurning atorof muhit bilan issiqlik almashinuvi va gaz drossellanishi natijasida uning harorati o‘zgarishlari sodir bo‘ladi. Namlik bo‘yicha gazning maksimal ruxsat etilgan shudring nuqtasi gazning gaz quvurlarida sovuydigan eng kichik haroratidir. Gaz namligining bosim va haroratga bog‘liqligi 2.1.- jadvalda keltirilgan.

2.1.-jadval

№	Bosim, Mpa	Har xil haroratda namlik miqdori, g/m3
		0	-50С	-100С	-150С	-200С
1	14	0,075	0,055	0,038	0,029	0,020
2	12	0,081	0,060	0,041	0,030	0,021
3	10	0,086	0,065	0,045	0,033	0,023
4	8	0,100	0,073	0,050	0,037	0,025
5	6	0,120	0,086	0,069	0,043	0,029
6	4	0,158	0,113	0,078	0,055	0,037

Gaz bosimining quvur uzunligi bo‘yicha kamayishi hisobiga uni tashishda haroratini ushlab turish yilning har xil mavsumida alohida tadbirlarni ishlab chiqishni talab qiladi. Shuning uchun yilning qish va yoz oylarida quvurlardan tashilayotgan gaz shudring nuqtasi -2°С (qish oylari) va -7°С (yoz oylari) bo‘lgunga qadar quritiladi. Tarmoq standartlariga ko‘ra gaz tashish tizimlari texnologik jihozlarining ish qobiliyatini oshirish maqsadida gaz tarkibidagi suv bo‘yicha shudring nuqtasi 8-13°С ga kamaytirilishi ko‘zda tutiladi.

Tabiiy gaz tarkibidagi suyuq uglevodorodlarning bo‘lishi gazni tashishda quvur bosimi kamayishini oshiradi va gaz tashish tizimi ishlash samaradorligiga salbiy ta’sir qiladi. Shuning uchun tashish tizimida muhitning tarkibiga bog‘liq ravishda uglevodorodlar bo‘yicha shudring nuqtasini tanlash muhim hisoblanadi. Shuningdek gazni tashishdan avval uning tarkibidagi suyuq uglevodorodlarni ajratib olish ulardan foydalanish imkonini ham beradi. Shu maksadda kon sharoitlarida qazib olinayotgan gaz tarkibidan suyuq va og‘ir uglevodorodlarni ajratib olishga asosiy urg‘u beriladi. Gaz tarkibidagi og‘ir uglevodorodlar miqdori uning shudring nuqtasini tavsiflaydi. Gaz tarkibidagi suvga nisbatan suyuq va og‘ir uglevodorodlarning bo‘lishi, farqi shundaki bu holda og‘ir uglevodorodlar va bosim bo‘yicha gaz shudring nuqtalari o‘rtasida to‘g‘ridan - tug‘ri bog‘lanish yo‘q. Aniq intervallar oralig‘ida bosim qiymatining kamayishi bilan suyuq fazada og‘ir uglevodorodlar miqdori oshib boradi. Tabiiy gaz aralashmalari tarkibidagi bunday holati retrograd hodisasi bilan tushuntiriladi.

Tovar gaz sifati muhim ko‘rsatkichlaridan biri uning tarkibidagi kislorodning miqdori hisoblanadi. Kislorodning gaz tarkibidagi maksimal miqdori 1% dan oshmasligi kerak. Kislorod miqdorining ruxsat etilgan qiymatdan oshishi gazning o‘z-o‘zidan yonish xavfini oshiradi, hamda jihozlar ichki korroziyasini jadallashtiradi.

Tarmoq standartlari tovar gaz tarkibidagi alohida uglevodorodlarning aniq miqdorlarini ruxsat etilgan qiymatlarini o‘rnatmaydi. Bu holat turli konlarning tabiiy gaz xom-ashyosi tarkibiy jihatdan har xilligi bilan izoxlanadi. Magistral quvurlarga uzatiladigan gazlarning asosiy sifat ko‘rsatkichlari 2.2 - jadvalda keltirilgan.

Tabiiy gaz xom-ashyo ko‘rinishidan tovar ko‘rinishiga keltirish uning tarkibidagi uglevodorodlar miqdorining nisbatini kamaytirish bilan bir fazali holatini ta’minlash, uning tarkibidagi nouglevodorod qo‘shimchalarni ajratib olish orqali erishiladi.

Kon amaliyotida tabiiy gaz bir fazali tarkibiga erishish doimiy bir texnologik jarayonlar orqali amalga oshirilishi qiyinchiliklar to‘g‘diradi va qo‘shimcha ishlov berish usullarining qo‘llanilishini taqazo qiladi. Masalan, gaz konlarni ishlatishning oxirgi bosqichlarida tarmoq standartlari talablariga javob beradigan tovar gaz olish uchun sun’iy ravishda sovutish qurilmalaridan asosiy binoning o‘zida foydalanishga to‘g‘ri keladi.

Tovar gaz zaruriy ko‘rsatkichlarini ta’minlash har bir konning o‘zida amalga oshirilishi iqtisodiy jihatdan samaradorlikga ega bo‘lmaydi. Shuning uchun gazni tayyorlash qurilmalari va texnologik jarayonlarini bazaviy konlarda amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Masalan, Muborakneftgaz USHK ga tegishli Zevarda gaz kondensatli koni bazaviy kon sifatida qabul qilinib bazaviy kon va magistral quvurlar atrofidagi konlar esa xom-ashyosini bazaviy kon gazni kompleks tayyorlash qurilmasiga uzatadi.

2.2-jadval

Tabiiy gaz ko‘rsatkichlari normalari

Yengil uglevodorodlar fraksiyasi siqilgan gaz ishlab chiqarish uchun mahsulot hisoblanadi. Keyingi qayta ishlash mahsulotlari yoqilg‘i gazi va barqaror kondensatlar hisoblanadi. Tabiiy xom-ashyo gazi tarkibidan olinadigan bunday mahsulotlar tarkibi va tuzilishiga har xil talablar qo‘yiladi. Siqilgan uglevodorodli tovar gazlarga qo‘yilgan asosiy talablar 2.3 - jadvalda keltirilgan.

2.3 – jadval

Yonuvchan siqilgan uglevodorodli gazlarga qo‘yiladigan texnikaviy talablar

Tovar gazlarning to‘liq sifat ko‘rsatkichlarini aniqlab turish maqsadida doimiy ravishda uning tarkibiy qismlari tahlil qilinib turiladi. O‘rnatilgan sifat ko‘rsatkichlaridagi tovar gaz magistral gaz quvurlari orqali iste’molchiga yuboriladi.

Hozirgi paytda viloyatimizdagi asosiy foydalanilayotgan konlar gaz konlar bo‘lib, ularning mahsuloti tarkibida og‘ir uglevodorodlar miqdori 30-90 gm ni tashkil etadi.

Gaz konlar mahsulotning tarkibidagi og‘ir uglevodorodlar gazni qazib olish davomida bosim va haroratning pasayishi bilan suyuq holatga o‘tadi. Shuning uchun gaz konlaridan farqliroq gaz konlar, gazini tashishdan avval gazni suvsizlantirish bilan bir qatorda uning tarkibidagi kondensatlarni ham ajratib olish zarurati tug‘iladi. Qazib olinayotgan xom-ashyo gaziga ishlov berish usullariga bog‘liq ravishda gazni uning tarkibidagi namliklardan quritish va og‘ir uglevodorodlarni ajratib olish jarayonlari bir qurilmaning o‘zida yoki alohida alohida qurilmalarda amalga oshiriladi.

Gaz konlarda turli xil tizimdagi gazni yig‘ish tizimlari qo‘llaniladi. Yuqori qatlam bosimli konlarda asosan gazni guruhiy yig‘ish tizimi qo‘llaniladi

Gazni tayyorlashning asosiy jarayoni drossel-effektdan foydalangan holda past haroratli separatsiya usuli hisoblanadi. Agar gaz bosimi 0,6 MPa dan pasayib ketsa past haroratli separatsiya usuli yaxshi samara bermaydi. U holda boshqa usullardan, masalan, absorbsion yoki gazni bosh binoda sun’iy sovutish usullaridan foydalaniladi.

Gazni konlardan guruhiy yig‘ish tizimi markazlashgan holda amalga oshirilishi Zevarda va Alang konlari gazni kompleks tayyorlash qurilmalarida amalga oshirilishi yo‘lga qo‘yilgan. Gazni tayyorlash butun sikli asosan GKTQ sida bajariladi va tayyorlangan gaz magistral gaz quvurlari orqali Muborak gazni qayta tayyorlash zavodi bosh binosiga uzatiladi, u yerda gaz tarkibidagi vodorod sulfiddan tozalanib undan oltingugurt ajratib olinadi.

Gaz konlardan qazib olinayotgan mahsulotlarning qatlam bosimi va harorati o‘zgarishi bilan gazni tayyorlash qurilmalari ish rejimlari va qabul qilingan texnologik meyorlarga ta’sir qiladi. Bu jarayon asosan gaz tarkibida suv bug‘lari va og‘ir uglevodorodlarning ruxsat etilgan qiymatlaridan yuqori bo‘lishi bilan tavsiflanadi.

Ba’zi bir gaz konlarda gazni kompleks tayyorlash ishlarini amalga oshirishda alohida texnologik jarayonlar qo‘llaniladi. Masalan, Sho‘rtan gaz konidan mahsulotlarni qazib olishda avval qazib olinayotgan gaz dastlabki tayyorlash qurilmalarida qatlam suvlari, mexanik qo‘shimchalar va og‘ir uglevodorodlardan tozalanadi. Bunda maxsus gorizontal separatorlar yordamida tabiiy gaz sirtga uyurmali harakatda urilishi natijasida suv va og‘ir uglevodorodlarning ajralishi va cho‘kishi hisobiga qisman qatlam suvlari va kondensatlar ajratib olinadi. Lekin gaz tarkibidagi suv bug‘lari va kondensatlar bu holda to‘liq ajratib olinishiga erishilmaydi.

Dastlabki tayyorlangan tabiiy gaz tarkibidan past haroratli separatsiya qurilmasida suv bug‘lari va og‘ir uglevodorodlar ajratib olinadi. Gaz tarkibidagi vodorod sulfidni olish jarayoni qisman bosh binoning o‘zida aminli absorbsion usulda va bir qismi Muborak gazni qayta ishlash zavodida, bir qismi esa Sho‘rtan gaz kompleksi bosh binosida gazni oltingugurtdan tozalash qurilmalarida amalga oshiriladi.

O‘rtacha va boy gazlarga ishlov berishda kompressiya va moyli absorbsiya usullari ham qo‘llaniladi. Gaz tarkibida kam uglevodorodlar bo‘lsa adsorbsion jarayonlar qo‘llaniladi. Bunday konlarga Sho‘rtan neft-gaz USHK ga tegishli bo‘lgan konlardan qazib olinayotgan gazlarni tayyorlash jarayonini keltirish mumkin. Lekin bu konlarda ham qatlam bosimining kamayishi qo‘shimcha kompressiya usullarining qo‘llanilishini taqazo qilmoqda [51].

Tabiiy gazning asosiy tarkibi metan gazi bo‘lib, qolgan komponentlar metan qatori uglevodorodan iborat bo‘ladi.

3.1.-jadval

Muborak gazni qayta ishlash zavodi ishlaydigan konlarning umumiy tarkibi:

Nam holda 0⁰C, uglevodorodlar 25⁰C- 30⁰C (ko‘p oltingugurtli gaz).

Namligi kam bulganda 5-0⁰C, uglevodorodlar 0⁰C (kam oltingugurtli gaz).

Oltingugurtli gazlar va merkaptanlar RSH.

Tabiiy oltingugurtli gazlar rangsiz, yonuvchan, oltingugur saqlagani uchun zaharli va portlovchi xususiyatlarga ega bo‘ladi.

Tozalangan gaz quydagi GOST 5542-87nomeri bo‘yicha talablarga javob berishi shart bo‘ladi.

Tozalangan gaz oddiy sharoitda quydagi uglevodorodlar –metan, etan, propan, butandan iborat bo‘ladi. Uning tarkibidagi uglevodorod bo‘lmagan azot, uglerod (II) –oksid, suv bug‘i komponentlardan tozalangan bo‘lishi shartdir.

Tabiiy gazning asosiy tarkibi metan gazi bo‘lib, qolgan komponentlar metan qatori uglevodorodan iborat bo‘ladi. Tozalangan gazning zaharlilik darajasi unchalik yuqori bo‘lmaydi. Uning konsentratsiyasi 33?n oshsa kislorod yetishmasligi hisobiga bo‘g‘adi. Konsentratsiyasi 75?n oshsa o‘ldiradi. Ish jarayonida konsentratsiyasi 300 mg/m³ ni tashkil qiladi.

3

8