Tabiati. Rossiya Federatsiyasi hududi meridian bo’ylab 2.5-4 ming km ga, g’arbdan sharqqa 9 ming km ga cho’zilgan. Mamlakatning eng g’arbiy nuqtasi Polsha bilan bo’lgan chegarada (Kaliningrad viloyati), sharqiy nuqtasi Bering bo’g’ozidagi Ratmanov orolida, chekka shimoliy nuqtasi Frants-Iosif Yeri arxipelagidagi Rudolf orolida, Rossiya Federatsiyasi hududining 45% o’rmon, 4% suv, 13% qishloq xo’jaligiga yaroqliyеrlar, 19% bug’u yaylovlari, 19% boshqayеrlardir.Yaroqli yеrlar 197,6 mln. gektar, shundan 85,4 mln. gektari haydaladigan yеr, qolgan qismi pichanzor va yaylov. Haydaladigan yеrlarning 4/5 qismi Markaziy, Volgabuyi, Shimoliy Kavkaz, Ural va G’arbiy Sibir iqtisodiy rayonlariga to’g’ri keladi. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining 47,2% ni dehqonchilik va 52,8% ni chorvachilik beradi. Asosiy ekinlari: g’alla, qand lavlagi, kungaboqar, kartoshka, sabazavot, zig’ir va boshqa Volgabo’yi, Shimoliy Kavkaz, G’arbiy Sibir, Ural va Markaziy rayonlarda bug’doy, Shimoliy, Shimoliy - G’arbiy va Markaziy rayonlarda zig’ir, Shimoliy Kavkaz, Volgabo’yi, Markaziy rayonlarda kungaboqar, Markaziy va Shimoliy Kavkazda qand lavlagi yеtishtiriladi. Turli rayonlarda meva, rezavor va uzumzorlar bor. Rossiya 4,29 mln. gektar yеr sug’oriladi (asosan, Shimoliy Kavkaz va Volgabo’yida).
Relifi. Rossiya Federatsiyasi maydonining qariyb 70% tekislik. G’arbda Sharqiy Yevropa (yoki Rossiya) tekisligi joylashgan. Unda balandligi 250-400 m li Valday, O’rta Rossiya, Volgabo’yi, Bugulma-Belebey, Yuqori Kama va boshqa qirlar, Oka-Don, Kaspiybo’yi va boshqa pasttekisliklar bilan tutash.Qir - atrofidagi yerlardan bir oz koʻtarilib turgan, yassi yoki salgina gumbazsimon balandlik, tepalik, platolar. Pasttekisliklarga nisbat qilib, mutlaq baland. 200 m dan 500 m gacha deb qabul qilingan. Unda sharqda Ural tog’ tizmasi, so’ng G’arbiy Sibir tekisligi boshlanadi. Yenisey va Lena daryolari oralig’ida O’rta Sibir yassitog’ligi, sharqda Markaziy Yakutiya pasttekisligi bor. Mamlakat sharqi va janubida tog’liklar ko’proq. Yevropa qismida Katta Kavkaz tog’ining shimoliy yon bag’rida tizma tog’lar (Rossiyadagi eng baland nuqta – Elburs tog’i, 5642 m) joylashgan. Sibirdagi tog’ tizmalari – Oltoy, Kuznetsk Olatovi, G’arbiy Sayan tog’lari, Tuva, Baykalbo’yi, Baykal oritdagi tog’lar va Stanovoy tizmasi Rossiya Federatsiyasining janubiy chegarasi bo’ylab o’tadi. Sibirning shimoliy-sharqi (Verxoyansk va Cher tizma tog’lari), Uzoq Sharq (Chukotka va Karyak tog’lari)da o’rtacha baland likdagi tizmalar ko’proq uchraydi. Tinch okean sohili bo’ylab cho’zilgan Kamchatka va Kuril orollaridagi tog’larda harakatdagi vulkanlar otilib turadi. [4]
Geologik tuzilishi. Rossiya Federatsiyasi hududi Sharqiy Yevropa platformasining anchagina qismini, butun Sibir platformasini, G’arbiy Sibir plitasini, Janubiy Sibir, Verxoyansk-Chukotka burmali oblast, Koryak yassi tog’lari, Kamchatka, Kuril orollari, Primorye va Saxalin burmali oblastlarini egallaydi. Qadimiy plarformalar yuqori proterozoy davrigacha bo’lgan kristalli fundament(zamin)dan iborat bo’lib, dengiz tubidagi qadimiy cho’kindi va vulkan jinslaridan tashkil topgan va keyinchalik burmalanib, metamorfizmga uchragan. Kareliya burmalanish davri tugagach, Sharqiy Yevropa va Sibir platformalari zaminning yuzasi denudatsiya natijasida tekislanib, cho’kindi jinslar ostida qolgan. Proterozoy davri o’rtalarigacha qadimiy platformalarni o’rab turgan burmali oblastlar o’rnida okean bo’lib, asta-sekin geosinkilinal tizimlari tarkib topa boshlagan va turli yoshdagi burmalangan oblastlar – baykal, kaledon, gersin, kimmeriy burmalanishllari hosil bo’lgan. Kavkazda geosinklinal rivojlanish jarayoni Alp burmalanish davrida tugagan. Kuril va Komandor orollarida, Oxota, Bering dengizlari botiqlarida geosinklinal rivojlanish hali tugamagan. [4]
2.2. ROSSIYA FEDERATSIYASINING TABIIY RESURS TURLARI VA ULARDAN FOYDALANISH XUSUSIYATLARI.
Mineral resurslar. Rossiya Federatsiyasida juda boy mineral xomashyo zaxiralariga ega bo’lgan mamlakat. Dunyodagi 7 ta eng yirik ko’mir havzasidan 5 tasi Rossiya Federatsiyasida joylashgan. Rossiya Federatsiyasida dunyodagi temir rudasi, beriliy zaxirasining 30%, neftning 17-18%, gaz, olmos, niobiy tantalning 70-75%, palladiyning 50%, nikelning 40?n ko’prog’i, uranning 10% mavjud. Jumladan, Uralda boksit, Shimoliy Kavkaz, O’rta va Janubiy Ural, Sharqiy Sibirda mis, Krasnoyarsk o’lkasi shimolida mis-nikel, Zabaykaliy va Uzoq Sharqda rux-qo’rg’oshin, Ural, Oltoy, Zabaykaliy va Kola yarim orolida qimmatbaho toshlar, marmar, Granit, bazolt, Saxada olmos konlari, shuningdek, turli joylarda volfram, molibden, surma, simob, oltin, kumush, platina, kobali, slyuda-mosvit, asbest va sh. k.Asbest (yun. asbestos - so‘nmaydigan, yemirilmaydigan) - egi-luvchan va ingichka (0,5 mkm gacha) tola-larga ajralish xususiyatiga ega bo‘lgan tolasimon minerallar nomi. Ikki guruhga - serpentinlarga (xrizotil-as-best) va am-fibollarga (amfibol-asbest) bo‘linadi. foydali qazilmalarning katta konlari bor.
Rossiya foydali qazilma konlarga boy mamlakatdir. Mamlakat temir ruda zaxiralariga boy, ayniqsa Kursk magnit-anaioliyasi (KMA) da rayonida sifatli temir rudasi ochiq usulda qazib olinmoqda. Bu yеrda chugun eritish ham yaxshi rivojlangan. 1 tonna chugun olish uchun 1,2 – 1,5 tonna ko’mir, 1,5 tonna temir rudasi, 200 kg marganes rudasi va 30 m3 suv kerak bo’ladi.Sharqiy rayonda temir rudasi shakllangan rayondir. G’arbiy Sibirda rudalar Shori va Altay rudalari
2-rasm.
ROSSIYA FEDERATSIYASINING IQTISODIY KARTASI.
(zahirasi 1 mlrd t dan ko’p); Sharqiy Sibirda Angaro-Pitiskiy, Angaro-Ilimiskiy basseyni va boshqalar., Priangarskiy, Kuzneskiy, Alatau va Kavkaz ortida (zaxirasi 4 mlrd t). Xilma xil metal va nometall rudalar Kola Yarim orolidagi Baltika qalqoniga to'g'ri keladi. (Xibin tog'larida).Ural rayonidagi temir ruda konlari zaxiralari tugab borayotgan bo'lsada, u mamlakatning temir ruda qazib chiqaruvchi asosiy rayonlardan biri bo'lib qolmoqda. Bundan tashqari Sibir va Uzoq Sharq rayoni ham temir rudalariga boydir (2-rasm).
Rangli metallurgiya. Rossiya Federatsiyasi rangli metallarga boydir. Taminlanganligiga ko’ra rangli metallar zahirasi: boksit 100 yil, mis 85, sivenes va qo’rg’oshin 100 yilga yaqin, nikel 70 yil, volfram 58 yil, molibden 130 yilga yеtadi.Rangli metallar Kavkaz tog’larida , Sadansk shimoliy Asetiyada volfram va molibden kabi konlari bor bo’lib ularning ko’pchiligida qazib olish ishlari to’xtatilgan. Rossiyada juda katta ko’mir konlari Sharqiy Sibirda, Kuznes baseynida eng ko’p qazib olinadi.Rossiyaning Yevropa qismida esa Pechorskda toshko’mir havzasi (Komi Respublikasida) qazib olinadi. Juda ko’plab konlar quyidagi joylarda joylashgan janubiy Yakutsk, Saxalin, Vladivastok, Urgolsk, Irgutskda toshko’mirning katta zaxirasi bor, bundan tashqari Tungus havzasi Lenskiy viloyatida ham mavjud bo’lib bu hududlarda deyarli ishlatilmaydi. Buning asosiy sababi hududning iqlimi keskinligidadir. Bu hududlarning kelajagi hali bor .Shuningdek Rossiyaga Danetsk ko’mir havzasining janubiy-sharqiy qismi tegishli (Rostov viloyati).Bu konning katta qismi Ukraina hududida joylashgan.Eng mashhur konlardan biri Krasnayarsk o’lkasi Konskachins konidan qazib olinadi.Bu hududdagi konlar Kaspiy bo’yi hududlarining shimoliy havzasi bilan o’zoro bog’liqdir. Qozog’iston Apshey viloyati va Azerbayjon konlariga yaqin joylashganligidadir. 1940-yilning boshlarida neft, gaz konlari Povolji , Ural oldi (Romonshk, Orolsk, Tuymazn, Bugurslan , Ishimboy, Muxanov) undan so’ng esa Voyvashk Vuktilsk kabi hududlar o’zlashtirildi. 1960-1970- yillarda esa, Sharqiy Sibir havzalari tezda o’zlashtirildi.Hozirda ular eng gaz-neft qazib olinadigan hududlar shimoli-g’arbiy Sibirda (Yamana Nanetik) katta gaz hududlari mavjud bo’lib (Yambursk, Urungurs, Medveji, Xarasaveysk, g’arbiy Sibir markazlarda joylashgan bo’lib Hondimanskiy okrugiga tegishlidir.
Alyuminiy yеngil rangli metall tarkibiga kiradi. Uning sifatini oshirishda:boksit ishlatiladi, Shimol – G’arb(Boksitogorsk), Shimol (asoaiy katta hududlar Timana, Komi Respublikasi), Ural (Shimoliy – Ural, Kamensk – Uralskiy), Sharqiy Sibir (Nijniangarskiy); nefelin Shimol(Xibinskiy), G’arbiy Sibir (Kiya- Shaltirsk).
Mis rudasi konlari asosan Uraldan Kola yarim orolida, shuningdek Janubiy Sibir tog'larida joylashgan.Sharqiy Sibir rayonida esa mis-nikel, kobalt, platina konlarining ishga tushirilishi bilan yirik Norilsk shaxri qad ko'tardi. Kobalt (Cobaltum), Co - Mendeleyev davriy sistemasining VIII guruhiga mansub kimyoviy element. Tartib raqami 27, atom massasi 58,9332. Kobalt metalini ilk bor 1735 yilda shved kimyogari Yu. Brand rudalardan ajratib olgan. Sibir rudali va norudali foydali qazilma konlariga boy region hisoblanadi. Uralskiy iqtisodiy rayonida mis rudalari ko’pdir. Bu еrda qayta ishlanadigan hududlari quydagilar Gayskoy va Blavinskoy (Orenburg oblasti), Krasnouralskiy va Revdinskoy (Sverdlovskiy oblasti), Sibayskogo, podolskogo va Yubileynogo (Bashkariston Respublikasi) da tarqalgan. Uralda metallurgiyani boyitishda yutuqlarga erishmoqda. O’zining resurslari yеtmaydi, shuning uchun Konsentradan foydalaniladi (Qozog’iston, Kolskiy yarimoroli) bu yеrdagi metall 30 -40 % dir. Hududning boshqa rayonlarida ham mis mavjuddir. Shimoliy rayon (Monchegorsk), Sharqiy Sibir, Norilskiy kombinat (mis – nikel rudalari Norilskogo, Talnaxoskva, Nerchinskogo va hokozo). Shimoliy Chitinskoy oblastida qidiruv ishlari olib borilib jahonda zahirasi jihatidan 3-o’rinda Udakonskogoda mis rudasi (1,2 mlrd t dan ortiqdir). Mis konlari esa asosan Uralda (Qizil Turun , Qizil Ural, Sibaysk, Plyavin, Gaskoy) Kols yarimorolida joylashgan. Hozirda qazib olinayotgan mis, nikel konlari, Sharqiy Sibir Tolnask yaqinida katta shahar Norlskda qad ko’targan. Uzoq Sharq Sibir yaqinida oltin konlari bo’lib, ular Piken va Aldan havzalari yaqinida bo’lib temir konlari, sulyuda , asbest, kabi metallar ham joylashgan. Yakutiya respublikasining Soha, Tinchlik kabi konlaridan sanoat miqyosida olmoslar qazib olinadi (1-jadval).[5]
1-jadval.
Rossiya Federatsiyasi hududidan qazib olinadigan asosiy mineral resurs turlari.
№
|
Мineral resurs turlari
|
Tarqalgan hududlar
|
|
Yoqilg‘i-energetika resurslari:
|
|
1
|
Neft
|
Timan-Pechora, Volgabo‘yi, Old Ural, G‘arbiy Sibir havzalari.
|
2
|
Gaz
|
Yamburg, Urengoy(G‘arbiy Sibir), Shtokman (Barens denizi), Leningrad (Kara dengizi).
|
3
|
Ko‘mir
|
Pechora (Komi Resp.), Kuznesk (G‘arbiy Sibir), Tunguss(O‘rta Sibir), Lena(Yakutiya) havzalari.
Kansk-Achinsk (Krasnoyar o‘lkasi) – qo‘ng‘ir ko‘mir.
|
|
Metall rudalar:
|
|
4
|
Temir
|
Kursk magnit anomaliyasi, Kachkanar (Ural), Olenogorsk, Kovdorsk(Murmansk obl.), Kostomuksh(Kareliya).
|
5
|
Oltin
|
Vitim, Aldan, Yenisey, Kolыma daryolari bo‘yidan.
|
6
|
Mis
|
Ural tog‘i, Kola yarim oroli, Sibir.
|
7
|
Qo‘rg‘oshin-rux
|
Sadon (Shimoliy Osetiya)
|
8
|
Volfram-molibden
|
Tirniauz (Kabardino-Balkar).
|
9
|
Qalayi
|
Verxoyansk, Omsukchan(Chukotka), Dalnegorsk (Uzoq Sharq).
|
10
|
Polimetall rudalar
|
Dalnegorsk, Nerchinsk
|
|
Nometall rudalar:
|
|
11
|
Olmos
|
Mirniy (Yakutiya)
|
|
Kimyoviy tuzlar:
|
|
12
|
Fosforit
|
Kingisep(Leningrad obl.), Vyatko-Kamskiy(Kirov obl.).
|
13
|
Osh tuzi
|
Elton, Bosqunchoq, Kulundin ko‘llari.
|
14
|
Kaliy tuzi
|
Solikamsk, Beryozniki(Yuqori Kama havzasi).
|
Nikel metal tarkibida kam uchraydigan ruda hisoblanadi(0,3% kelya va 0,2% kobolt sulfidnix rudalari),buni qayta ishlash qiyin, katta issiqlik kerak bo’ladi.
Aldan qalqonida oltin, temir rudasi, slyuda, asbest va bir qancha nodir metallarning zaxiralari aniqlangan va ishga tushirilgan. Saha-Yoqitistonda olmosni sanoat asosida qazib olish yo'lga qo'yilgan.
Qalay rudasi zaxiralari esa Sibir va Uzoq Sharqning turli rayonlarida topilgan. Qo'rg'oshin-rux va volfrom, molibden kabi rangli metal konlari Ural va Kavkaz tog'larda aniqlangan. Mamlakatda ximiya sanoati xomashyosi xisoblangan bir qancha Leningrad viloyatidagi Kingisep va Kama-Vyatka fosforit konlari, Elton, Basqunchoq, Qulunda kulidagi osh tuzi, Yuqori Kamaning Solikamsk, Berezniki kali tuzi konlari aniqlanib ishga tushirilgan.
G'arbiy Sibirning janubida toshko'mirning katta zahiralari aniqlangan.Kuznesk Olatovi tog'ida katta zahiraga ega bo'lgan Kuznesk toshko'mir havzasi joylashgan.Aynan ushbu havza Rossiyada kuchli o'zlashtirilgan.
Rossiyaning janubi-g'arbiy qismida Donesk ko'mir havzasi joylashgan.(Hovzaning katta qismi Ukraina hududida joylashgan).Mamlakatning shimoliy-sharqiy Yеvropa qismida Pechara toshko'mir havzasi (Vorkuta, Inta) joylashgan.Rossiyaning O'rta Sibir yassi tog'idagi Tingusska havzasi shuningdek Saxa Yoqutistonning Lena havzasida toshko'mirning katta zahiralari topilgan, biroq kon joylashgan hududlarning tabiiy sharoitining noqulayligi tufayli ushbu konlardan amalda foydalanilmayapti.Rossiya yirik qo'ng'ir ko'mir konlari topilgan. Jumladan Krasnayarsk o'lkasidagi Kansk-Achinsk havzasi, Moskva yoni qo'ng'ir ko'mir koni va Sibirdagi istiqbolli konlar shular jumlasidandir (2-jadval). Moskva (rus. Москва) - Rossiya Federatsiyasi poytaxti, Moskva viloyati markazi, federal ahamiyatidagi shahar. Rossiya Federatsiyasining yirik siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy markazi. Moskvada Rossiya Federatsiyasi Prezidenta, Federal Majlis, Rossiya Federatsiyasi hukumati, Konstitutsiyaviy Sud, Oliy Sud, Oliy arbitraj sudi, Rossiya Federatsiyasi Prokuraturasi qarorgohlari joylashgan.
Rossiyada neft XIX asrning oxirida Shimoliy Kavkazdan qazib olina boshlandi. 1940 yillarga kelib Volga bo'yi va Ural oldi rayonlarida neft va gaz konlarini o'zlashtirishi boshlandi, keyinchalik esa Rossiya Yevropa qismining shimoliy sharqiy qismidagi Timan-Pechora (neft, gaz) provinsiyasidagi konlar o'zlashtirildi. Faqat 1960 yillarga kelib G'arbiy-Sibir havzasidagi neft va gaz
2-jadval.
Rossiyaning mineral resurslari bo’yicha jahonda tutgan o’rni.
Tabiiy gaz
|
1-o’rin
|
Neft
|
2-o’rin
|
Toshko’mir
|
3-o’rin
|
Olmos
|
2-o’rin
|
3- jadval.
2012-yilda neft qazib chiqarish bo’yicha yetakchi davlatlar.
№
|
Davlatlar
|
Neft qazib chiqarish yilliga mln.t
|
1
|
Saudiya Arabiston
|
425
|
2
|
AQSH
|
350
|
3
|
Rossiya
|
350
|
4
|
Xitoy
|
250
|
5
|
Eron
|
200
|
6
|
Meksika
|
180
|
7
|
Venesuela
|
150
|
8
|
O’zbekiston
|
5
|
|
Jahon bo’yicha
|
4020
|
konlari jadal sur'atda o'zlashtirilishi natijasida mamlakatda neft va gaz qazib olish hajmining keskin oshishiga olib keldi. Bu yеrdan neft va gaz quvurlar yordamida Rossiyaning iste'molchi rayonlariga va MDH shuningdek Sharqiy va G'rbiy Yevropa mamlakatlariga yuboriladi(3-jadval). Neft konlari Saxa-Yoqutiston Respublikasida ham topilgan, uni qazib olishi Saxalin orolida ham olib borilmoqda.So'nggi yillarda mamlakatning Berens dengizi shelyefida tabiiy gaz, Qora dengizi shelyefida gaz kondensati, Pechoragubasi shelfidan esa neftning yangi konlari ishga tushirildi. Rossiya neftni maksimal ko’rsatkich bilan qazib olishni 1987-1988-yil- 560 mln t asosiy qayta ishlaydigan neft G’arbiy Sibirda. XXI asrda boshida yiliga 300 mln t, 2000-yil bu ko’rsatkich 324 mln t bo’ldi. Bashorat qilishda iqtisodiy ijtimoiy jihatdan neftni ichki hamda eksport qilish jihatidan yiliga 2020- yil 360 mln t naga еtadi.(4-jadval). Rossiya jahon ahamiyatiga ega bo’lgan ko’plab turdagi foydali qazilmalar zahiralari mavjud.Bu еrdagi turli xil mineral resurslarning paydo bo’lishida tektonik jarayonlar hamda geologic davrlarning ahamiyati kattadir.Qadimgi tog’larda bir qator rudalar qazib olinadi. Ba’zi bir tog’ yonbag’irlarida qoldiqlarida qolib ketgan neft va gaz konlari bor. Sharqiy Yevropa tekisligida har xil foydali qazilmalar bor. Katta Havza basseynida gaz, neft, ko’mir qazib olinadi. (Komi Respublikasi). Qo’ng’ir ko’mir Moskvadan pastroqda (Moskvaning janubi-g’arbida) va turli xil foydali qazilmalar (fosforit, torf va qurulish xom ashyolari) bor. Qadimgi Kristal platformalarda temir rudalari mavjud bo’lib, eng ko’p temir konlari (Kurs magnitli rayonida) ko’p uchraydi. Hozirda Mixaylovskiy, Belgagradkonlari ishlatilmoqda. Polimetall rudalari Boltiq qalqoni Kolskiy yarim orolida bor, lekin ular ishlatilmaydi. Bunday konlar yana Murmanskiy viloyati Kareli, Kastamushkda temir konlari, nikel rudalari esa, Murminsk viloyati Monchikorda uchraydi. Shuningdek bu yеrda Apatit niflen rudalari (Xibinsk yaqinidagi Kirolsk va Murminsk viloyati) Rossiyaning eng muhim konlari biri Uralda bo’lsada, uning zaxirasi ancha kamayib qolgan. Mashhur konlari Kachkonovsk, Yuqori tog’, Garabogodsk, O’rta Uralda joylashgan. Neft konlari Somotlarsk, Migiyansk, Usbalik, Sargut kabi hududlarda joylashgan.Bu hududlardan neft gaz turbalari orqali Rossiyaning bir
4-jadval.
Neft ishlab chiqarishda Rossiya mintaqalarining salmog‘i, %
|
Rayonlar ulushi
|
Rayonlar bo‘yicha neft qazishda sub’ektlar salmog‘i, %
|
Mln t
|
%
|
Rossiya Federatsiyasi
Jami
|
323,6
|
100
|
|
Rаyonlar misolida
|
|
|
|
Shimoliy
|
12,7
|
3,9
|
Komi Respublikasi (3,15) va Nenes avtonom okrugi (0,8)
|
Shimoliy-Kavkaz
|
3,3
|
1,0
|
Krasnodarsk (0,5) va Stravropolsk (0,3)o’lkaлари, Dog‘iston respublikasi (0,09),Ingushetiya(0,06),Checheniston(0,02)
|
Povoljskiy
|
44,6
|
13,8
|
Tatariston Respublikasi (8,5),Samara viloyati (2,5), Volgograd (1,11), Saratov (0,46),
Astraxan (1,06), Ulyanovsk (0,12).
|
Ural
|
37,9
|
11,7
|
Boshqirdiston Respublikasi (3,6), Orenburg viloyati(2,8), Perm viloyati (2,9), Udmurtiya Respublikasi (2,4).
|
G’arbiy Sibir
|
220,4
|
68,0
|
Tyumen viloyati (65,9)
Tomsk viloyati (2,1)
|
Sharqiy Sibir
|
0,78
|
0,24
|
Krasnoyarsk o’lkasi (0,16),
Tomsk viloyati (0,08)
|
Uzoq Sharq
|
3,8
|
1,017
|
Saxalin viloyati (1,03)
Saxa respublikasi (Yakutiya) (0,13).
|
qancha hududlarda yangi konlar ochildi.Baren shelfida Shtakmanod havzasida gaz kondedsatlari dengiz shelfida neft Pechorsk labida joylashgan. Rossiyaning mineral hom ashyo ba’zasi dunyodagi eng yirik va muhim hom ashyo potensial hududir. Butun sayyorada u o’z mamlakatining ichki ehtiyojini butunlay qoplaydi.
Shuningdek ekesport qilish imkonini beradi. Rossiyaga kelayotgan valyutani 70% ni hom-ashyo ekesporti orqali taminlaydi. Rossiyaning jahondagi neft zaxirasining ulushi 6 %, tabiiy gaz 30 %, toshko’mir 10 %, qo’ng’irko’mir 30 % ni tashkil etadi. Oltin koni bo’yicha daslabki o’rinlarda qazib olish bo’yicha Xitoy, JAR, Avstraliya, AQSH ga o’rin beradi.Rossiya gaz bo’yicha dunyo iqtisodiyotida yеtakchilik qiladi. Hozirda gazning zaxirasi 150,2 trln m3. Gaz qazib chiqarishda Rossiya 584 mlrd3, AQSH 569mlrd m3, Kanada 200 mlrd3, Buyuk Britaniya 117 mlrd m3. Gaz zaxirasi bo’yicha 1- o’rinda turadi (dunyo zahirasini 32%). Umumiy o’zlashtirilga gaz zahirasi (46,9 trln m 3) Chuqurligi 1,5 km joyda 23 trln m 3 (49,1%), interval chuqurlikda 1,5- 3,0 km 16,3 trln m3 (34,7%) chuqurligi 3km ortiq -7,6 trln m3 (16,2 %). Joylashuviga ko’ra gaz zahiralari metanli (quruq) gaz 61,0 %, etansoli (3 % ko’proq) 30,3 %, vodorodligaz 8,7% dir. Asosiy gaz zahiralari Shimol, Shimoli Kavkaz, Povoljskom, Ural, G’arbiy Sibir, Sharqiy Sibir va Uzoqsharq iqtisodiy rayonida joylashgan.Asosiy bashoratli resurslar G’arbiy- Sharqiy Sibir, Uzoq Sharq, Karsk, Barensk va Oxota dengizlari. Foydali qazilma qazib olish bo’yicha sohada еtakchi Rossiyada topilgan konlarning soni 20 000 dan ortiqdir. Bu konlarning 40 % sanoat miqyosida foydalaniladi. Hozirda eng faol hududlarda neft va gaz qazib olish yеtakchilik qiladi. Rossiyaning dengiz shelf hududlarida joylashib 4,2 mln km2 ni tashkil etsdi, yoki jahon okeanining continent shelfini 20 % ni tashkil etadi (5-jadval).2012-yili Rossiyaning “ Tog’ geologik qidiruv ilmiy tekshirish institutiga” 312 yil bo’ldi. U 1700-yil 2-oktyabrda tashkil etadi. Pyotr I ning “Rudniy prikaz “ nomli farmonidan so’ng ish boshladi. [6]
|
