Navoiy davlat pedagogika instituti

Urg’ochi askarida juda sеrpusht, bir sutkada 240000 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxum odaim axlati bilan tashqariga chiqib nam joyga tushgach, ularning ichida lichinka rivojlanadi. Tuxumlar iflos qo’l yoki yuvilmagan sabzavot va mеvalar bilan yana odam ichagiga tushganida ulardagi lichinkalar ichak bo’shlig’iga chiqadi. Lichinkalar ichak dеvorini tеshib, qon tomirlariga o’tib oladi va qon oqimi bilan o’pkaga, so’ngra balg’am bilan og’izga tushadi. Ular og’izdan yana ichakka qaytib tushgandan so’ng rivojlanib voyaga еtadi. Urg’ochi askaridalar urug’lanib tuxum qo’yishga kirishadi.

Nеmatodalardan odam yo’g’on ichagida qilbosh chuvalchang, o’n tkkt barmoq ichak qiyshiqboshi (svaynik), ichak va muskullarda trixina parazitlik qiladi. Tropik va suvtropik mamlakatlarda odam oyo’qlar, ba'zan qo’l tеrisi ostida rishta parazitlik qiladi. Rishtaning ipga o’xshash gavdasi uzunligi 32-100 sm kеladi. Tеrining rishta zararlagan joyida ho’l yara hosil bo’ladi. Odam yarani yuvganida undan tirik lichinkalar suvga tushadi. Lichinkalar mayda qisqichbaqasimonlardan sikloplar tanasiga o’tib, biroz o’sadi. Odam siklop bo’lgan suvni qaynatmasdan ichganida rishta bilan zararlanadi. Rishta yirtqich hayvonlar oyo’q tеrisi ostida ham parazitlik qiladi. Odam va yirtqich hayvonlar rishtaning asosiy xo’jayini, sikloplar esa oraliq xo’jayini hisoblanadi.

Parazit chuvalchanglarni gеlmintologiya fani o’rganadi. Akadеmik K.I.Skryabin boshchiligidagi gеlmintolog olimlar parazit chuvalchanglarning tarqalishi va zararini o’rganish va ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqishda ko’plab tadqiqotlar olib borishgan. Buning natijasida bir qancha parazit chuvalchanglar kamayib kеtdi yoki ular butunlay yo’qotildi. O’zbеkistonda rishta batamom tugatildi. Rеspublikamizda parazit chuvalchanglarni M.I.Isaеv, A.T.To’laganov, M.A.Sultonov, I.X.Ergashеv, J.A.Azimov va boshqalar o’rganib, ularga qarshi kurash tadbirlarini ishlab chiqishgan.

To’garak chuvalchanglarning kеlib chiqishi. To’garak chuvalchanglar filogеnеtik jihatdan kiprikli yassi chuvalchanglarga yaqin turadi. To’garak chuvalchanglar orasida eng tuban tuzilgan qorin kipriklilarda kipriklarining bo’lishi, protonеfridiy ayirish sistеmasi, nеrv sistеmasi, og’iz tеshigining tuzilishi to’g’ri ichakli kiprikli chuvalchanglarga o’xshaydi. Tuban tazilgan qadimgi kiprikli chuvalchanglardan dastlab qorin kipriklilar kеlib chiqqan. Qorin kipriklilarning har xil yashash muhitiga moslanishi tufayli nеmatodalar kеlib chiqqan.
2.1. NEMATODALARNING TUZILISHI VA BIOLOGIK AHAMIYATI.
Nematodalar tirik tabiatning o`ziga xos tuzilgan jonzotlaridan hisoblanib, turli xil muhitda yashashga moslashgan. Hozirgi hisob – kitoblarga qaraganda ularning bir necha o`n ming turlari mavjud. Nematodalar ya’ni yumaloq chuvalchanglarni yer yuzining deyarli barcha nuqtalarida, atmosferada, tuproqda, o`simlik va hayvon organizmlarining tanalarida, suv havzalarida va hattoki suv tubidagi balchiqlarda ham uchratish mumkin.

Nematodalar tuproq qatlamlarida g`oyat ko`p miqdorda uchrab, ko`p hujayrali organizmlarning asosiy qismini tashkil etadi. Tuproqlardagi har qanday organik moddalarning chirish jarayoni nematodalar ishtirokida sodir bo`lib, tuproq organik va mineral moddalar bilan to`yinadi. Nematodalarning ko`pgina turlari odam, hayvonlar va o`simliklarning turli organlarida parazitlik qilib, inson va hayvon organizmlarida ko`pgina oqibati yomon bo`lgan, yuqumli kasalliklarni keltirib chiqaradi, o`simliklar hosildorligining kamayishiga olib keladi.

Yumaloq chuvalchanglar tanasi pishiq kutikula qavati bilan qoplangan bo`lib, bu qavat ularni har qanday zararli moddalar ta’siridan himoya qiladi. Pishiq kutikula qavati asosiy himoya vositasi hisoblanib turli xil muhit sharoitlarida yashashga imkoniyat yaratadi. Nematodalarning harakatlanish tarzi ham o`ziga xos tarzda namoyon bo`lib, turli qatlamlarda turlicha harakatlanadi.

Nematodalarning tashqi tuzilishi o`ziga xos tarzda bo`lib, tanasi duksimon, ya’ni oldingi va keyingi uchi ingichkalashgan, ko`ndalang kesimi yumaloq shaklda bo`ladi. Tanasining oldingi qismida oziqlanish organi bo`lgan og`iz teshigi, keyingi uchiga yaqin joyda esa ortiqcha parchalanish mahsulotlarini chiqarib yuboradigan anal teshigi joylashgan.

Nematodalarning tanasi sirtdan ko`p qavatli kutikula bilan qoplangan. Kutikula nematoda tanasini mexanik ta’sirdan va zaharli moddalardan himoya qiladi. Bundan tashqari kutikula ichki bo`shliq turgori bilan birga somatik muskullar uchun tayanch vazifasini ham bajaradi.

Kutikula ostida joylashgan gipoderma birlamchi lichinka epiteliysi hujayralarining qo`shilib ketishidan hosil bo`lgan sinsitiydan iborat. Nematodalar tanasining ikki yon, orqa va qorin tomoni bo`ylab 4 ta bo`ylama chiziq o`tadi. Gipodermada mana shu chiziqlarga mos holda to`rtta valiklar (yo`g`onlashuvlar) hamda ular ostida bo`ylama muskullar joylashgan. Gipoderma valiklari muskul qavatini to`rt bo`lakka bo`lib turadi. Orqa va qorin muskullar nematoda tanasini dorzovental yo`nalishga bukkanidan nematoda yon tomoni bilan harakatlanadi.

Muskul hujayralari ancha uzun (ot askaridagi muskullari uzunligi 0,5 sm) bo`ladi. Kutikula gepoderma va muskul qavatlari birgalikda teri-muskul xaltasini hosil qiladi. Xalta birlamchi tana bo`shlig`ini o`rab turadi. Tana bo`shlig`i tayanch vazifasi bilan birga moddalar aylanish jarayonida ahamiyatga ega. Tana bo`shlig`i orqali moddalar ichakdan muskullar va boshqa organlarga o`tadi; moddalar almashuvining oxirgi mahsulotlari chiqarib tashlanadi. Shunday qilib birlamchi tana bo`shlig`i organizmning ichki muhiti vazifasini ham bajaradi. Nematodalarda kiprikli hujayralar bo`lmaydi, hatto spermatozoidlari ham xivchinsiz bo`ladi.

Hazm qilish sistemasi. Nematodalarning og`iz teshigi tanasining oldingi ichida joylashgan; odatda uchta (bitta orqa, ikkita yon) maxsus o`simtalar – lablar bilan o`ralgan. Naysimon ichagining oldingi qismi og`iz bo`shlig`i (stoma) va halqumga bo`linadi. Ayrim yirtqich va zooparazitlar stomasida kutikula o`simtasidan iborat tishlar bo`ladi. O`simlik parazitlari stomasi esa sanchib so`ruvchi organ – stiletni hosil qiladi.

Halqum devorida muskul hujayralari va hazm bezlari joylashgan. Bir qancha nematodalarda halqum muskullarining hujayralari kengayib, bulbus hosil qiladi. Halqum tirqishi uchburchak shaklda, uning devori xitinlashgan. Halqum ektodermadan hosil bo`ladi. Halqum yupqa devori endodermal o`rta ichakka o`tadi. O`rta ichak bir qavat joylashgan silindrsimon hujayralardan iborat. Keyingi ichak kalta, murtak ektodermasidan hosil bo`ladi. Ayrim nematodalar ichagi turli darajada reduksiyaga uchragan. Masalan, filyariya parazitining keyingi ichagi berk, kanal teshigi bo`lmaydi.

Nematodalar har xil usulda oziqlanadi. Erkin yashovchi nematodalar har xil mayda organizmlar bilan oziqlansa, parazit turlari hayvon yoki o`simlik hujayralari shirasi, ba’zan qon so`rib oziqlanadi. O`simlik parazitlari ozig`i ichakdan tashqarida hazm bo`ladi. Stilet orqali o`simlik to`qimalariga hazm bezlari fermentlari chiqariladi. Nematodalar ana shu fermentlar ta’sirida chala hazm bo`lgan oziqni stileti yordamida so`rib oladi.

Ayirish sistemasi bo`yin bezlari deb ataladigan, bir hujayrali teri,ya’ni gipoderma bezlaridan iborat.

Nematodalarda suvda erimaydigan va organizmga tasodifan kirib qolgan organik moddalarni to`playdigan fagositar hujayralar ham bo`ladi. Bunday “to`plovchi buyraklar” gipodermasining yon valiklari ustida joylashgan. Ot askaridasida bunday valiklar to`rtta bo`ladi.

Qon aylanish va nafas olish sistemasi rivojlanmagan. Ichak bo`shligidagi va ichki organlardagi endoparazitlar parazit yassi chuvalchanglar singari kisloTurkum tanqis bo`lgan sharoitda hayot kechirishga moslashgan. Ular uchun asosiy energiya manbai glikogenning anaerob parchalanishi hisoblanadi. Bu jarayonda organik kislotalar (asosan, yog` va valerian kislotalari) hosil bo`ladi. Ana shu sababdan nematodalarning tana bo`shlig`i suyuqligi odam terisi shilliq qavatiga tasodifan tushganda achishtiradi.

Markaziy nerv sistemasi halqumni o`rab turadigan nerv halqasi, undan tana bo`ylab oldinga lavlarga va orqaga ketadigan 6 ta nerv stvollaridan iborat.

Sanoat korxonalari atrofidagi tuproqdan ajratib olingan tuproq nematodalari А. А. Paramonov (1962) va G.I. Solovyova (1989)lar klassifikatsiyasiga ko`ra 6 ta ekologo - trofik guruhlarga bo`linadi. Mazkur guruhlar bir-biridan oziqlanish xususiyatiga ko`ra farq qiladi. Lekin barcha nematodalarning guruhlari umumiy oziqlanish zanjirida o`ziga xos xalqa bo`lib, tabiatda moddalarning aylanishida asosiy rol o`ynaydi.

1. Tipik parazitlar - o`simliklarning sog`lom to`qimalarida parazitlik qilib, yuqori faol ektofermentlarni yemiradi va o`simlik to`qimalari va organlarida turli o`ziga xos kasalliklarni keltirib chiqaradi.

2. Potensial parazitlar - o`simliklarning to`qimalarida parazitlik qilish bilan birga ular saprabiotik muhitda ham yashashga moslashgan.

3. Mikotroflar - bular tuproqni azot birikmalari bilan boyitadi va zamburug` qoldiqlari bilan oziqlanadi. Mazkur guruhdan Aphelenchus cyliricaudatus turi uchradi.

4. Devisaprobiontlar – ular saprobiotik muhitda yashaydi, undan tashqari esa o`simliklarning sog`lom to`qimalarida yashab, ular hisobiga oziqlanadi. Bizning ishimizda Cephalobus persegnis, Сhiloplacus bibigulae, Cervidellus habibullae, Eucephalobus elongatus kabi turlari uchradi.

5. Hammaxo`rlar – bular ildiz atrofida yashab bir xujayrali suv o`tlariga o`xshab hayot kechiradi. Bunday nematodalarning vakili sifatida Eudorylaimus monohystera turi topildi.

6. Yirtqich nematodalar – bular tuproqda yashaydigan bir xujayralilar bo`lib, tadqiqot qilinayotgan hududlarda nisbatan kam uchraydi.

Sanoat korxinzlari atrofidan topilgan tuproq nematodalari 2 ta kenja sinf: Adenopherea, Secernentea, 3 otryad: Dorylaimida, Rhabditida, Tylencheda 12 oila: Dorylaimidae, Discolaimidae, Qudsianematidae, Nygolaimidae, Belondiridae, Diphtherophoridae, Opailaimidae, Rhabditidae, Diplogasteridae, Cephalobidae, Panagrolaimidae, Aphelenchidae 4 kichik oila, 27 turkuum va 57 turga mansubligi aniqlandi.

O’qitish usuli deganda ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning kutilgan maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyati tushuniladi. O’qitish usullari ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi faoliyatining qanday bo’lishini , o’qitish jarayonini qanday tashkil etish va olib borish kerakligini belgilab beradi. O’qitish usullari har ikkala faoliyatning a) o’qituvchi tomonidan o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, b) o’quvchilar tomonidan berilayotgan ilmiy bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirish faoliyatida qo’llanadigan yo’llarni o’z ichiga oladi. Ta’lim berish o’qituvchidan izlanishni, pedagogik mahoratni talab qiladi. Ilmiy salohiyati boy bo’lgan ustozgina mavzuni talabalarga maxorat bilan yetkazib beradi. Mavzuning maqsadiga qarab, ta’lim metodlarini tanlay biladi, kerakli vositalardan o’z o’rnida foydalaniladi.

Metodlarni har qanday muammoni uzatish va qabul qilish xarakteriga qarab quyidagi turlarga ajratish mumkin:

Ta’lim mazmunini o’zlashtirishda o’quvchilarining bilim saviyasi, o’zlashtirish qobiliyati, ta’lim manbai, didaktik vazifalariga qarab, munosib ravishda quyidagi metodlar qo’llaniladi:

• 
  o’qitishning og’zaki metodi;
  
• 
  o’qitishning amaliy ishlar metodi;
  
• 
  o’qitishning ko’rgazmali metodi;
  
• 
  muammoli evristik modellashtirish metodi;
  

- o’qitishning induktiv va deduktiv metodi;

• 
  o’qitishda rag’batlantirish va tanbeh berish metodi;
  

Vosita - metodlarni muvaffaqiyatli amalga oshirmoq uchun zarur bo’lgan yordamchi o’quv materiallari, asbob-uskuna, qurol, apparat, kompyuterlar va boshqalar.

O’qitishning og’zaki usullari uch turga a) o’qituvchining hikoyasi, b) suhbat, v) maktab ma’ruzasiga bo’linadi.

Hikoya usuli boshlang’ich sinflarda ko’p qo’llansa, yuqori sinflarda ma’ruza usuli ko’p qo’llaniladi. Ta’lim mazmuni notanish bo’lsa hikoya va ma’ruza usullari qo’laniladi.

Hikoya maktab ta’lim tizimida eng ko’p qo’llanadigan usul bo’lib, u hamma sinflarda barcha fanlarni o’qitishda, maktab ta’limining hamma bosqichlarida qo’llaniladi. Boshlang’ich sinflarda bu ancha qisqa va aniq bo’ladi, sinflarning o’rta guruhiga kelib hikoya ancha kattaroq hajmda va davomli bo’ladi. Yuqori sinflarda hajmi katta bo’ladi, ma’ruzadagi kabi butun darsni band qilmaydi.

Nutq madaniyatini o’stirishda hikoyaning o’rni katta bo’ladi. Shu jihatdan o’qitishning og’zaki usullari ta’limda doimo eng ko’p qo’llaniladi

O’quv ma’ruzasi - o’quv materialini og’zaki bayon qilish uchun muljallangan. Uning hajmi hikoyadan katta bo’ladi. O’quv ma’ruzasi dars yoki mashg’ulotning barcha qismini egallab oladi.

O’quv materialini og’zaki bayon qilish usuli bir qator didaktik qoida va talablarga asosan qo’llaniladi.

1.Bayon qilinayotgan materiallar g’oyaviy jihatdan mazmunli, ilmiy hamda nazariyani amaliyot bilan bog’lashga qaratilgan bo’lishi kerak.

2.Bayon qilinadigan materiallarning tarbiyaviy ahamiyatini to’g’ri ko’rsatish orqali o’quvchiga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish.

3.Bayon qilishda o’quvchining nutqi yagona manba hisoblanadi va u nihoyatda katta ahamiyat kasb etadi.

4.Bayon qilishda o’qituvchi ishlatadigan ta’riflar, qoida va qonunlar kitob matnidan farq qilishi, mazmuniga mos bo’lishi kerak.

O’quvchilar darsga yetarli darajada tayyor bo’lsa o’qituvchi rahbarligida muammoli savollarga javoblarni o’zlari axtarib topadigan suhbatlar maqsadga muvofiqdir. Bunday suhbatlar evristik izlanish, axtarib topish xarakterida bo’ladi.

O’qitish jarayonida o’rganilayotgan mavzu yuzasidan kirish, asosiy va yakunlovchi suhbatlar ham qo’llaniladi.

Suhbatlar, o’qitishning tarbiyalovchilik xarakterida dunyoqarash, e’tiqodni tarkib toptirishda qo’l keladi. Suhbatlar butun sinf hamda o’quvchilarning ayrim guruhlari bilan ham o’tkaziladi.

Suhbatlar orqali a) o’quvchilarning o’z hayotlarida uchratgan voqea hodisalar yuzasidan savollar berish orqali o’quvchilarning mustaqil fikr qilishlarini amalga oshiradigan holatlarga e’tibor qilish, b) o’quvchilarning ilgari o’rgangan tayanch bilimlarini esga tushirishga erishish lozim, suhbat usuli bilan ish ko’rganda o’qituvchi quyidagilarga amal qilishi lozim:

1.O’qituvchining suhbat uchun tayyorlab kelgan savollari sinf o’kuvchilarining hammasiga taalluqli bo’lib so’roq o’rtaga tashlanishi kerak.

2.O’quvchilardan biri javob berish uchun chaqiriladi.

3.Sinfning hamma o’quvchilari javob berayotgan o’quvchini qunt bilan tinglashi, uning javobini to’ldirishi, tuzatishi, oydinlashtirishga yordam berishini ta’minlashi kerak.

4.O’quvchilarning javobi qay darajada to’g’ri - noto’g’ri bo’lishidan qat’iy nazar o’qituvchi tomonidan izohlanishi, yakunlanishi va baholanishi zarur.

Ko’rgazmali usulning muhimligi o’rganilayotgan narsa va hodisalarni hissiy idrok etishga, ularni kuzatib mushohada qilishga o’quvchini undash, mantiqiy va nazariy elementlarning birligiga ishonch hosil qilishga, nihoyat nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llay olishga o’rgatishdan iborat.

Ta’limda ko’rgazmalilik usuli namoyish etish, ilyustratsiya va ekskursiya tariqasida olib boriladi.

Ta’lim jarayonida namoyish etish usulidan foydalanish asosiy materialning xarakteriga - mazmuni, shakli va hajmiga bog’liq. Bu xarakter ikki turlidir.

Aslicha ko’rsatilishi mumkin bo’lgan buyum va narsalar: o’simliklar, ularning tarkibi, hayvonlar, ma’danlar, kolleksiyalar, asbob va mashinalar, modellar va h.k.

Tasviriy ko’rgazmali materiallar ikkiga bo’linadi. A) buyum, narsa, hodisa va voqealarning tasvirini ifodalovchi materiallar, rasm, surat, fotosurat, diafilm va h.k. B) buyum, narsa, voqealarning biror shartli belgisi orqali ifodalangan simvolik va sxematik tasviriy materiallar geografiya v tarix kartalari, chizmalar, jadvallar, diagrammalar va h.k.

Ekskursiya metodi. Bu usulda o’rganilayotgan narsa hodisalarni tabiiy sharoitda zavod, fabrika, tabiatda, muzey, ko’rgazmalarda tashkiliy ravishda ko’rsatiladi. Agar ko’rsatilayotgan joyda o’tilayotgan mavzu mazmunini keng ochib berish imkoni bo’lsa, buni o’qituvchi oldindan borib kuzatib keyin o’quvchilarni olib boradi, ekskursiya usulidan foydalanadi, o’quvchilar ekskursiya davomida ob’ekt ustidan ma’lumotlarni eshitish yoki kuzatish bilan chegaralanmasdan zarur materiallarni yozib oladilar, rasmini chizadilar, o’lchash, hisoblash ishlarini olib boradilar.

O’qituvchi ekskursiya oxirida mulohaza va fikrlarni umumlashtirib, xulosa chiqaradi va mashg’ulotni yakunlaydi.

O’qitishning amaliy metodlari.

O’quv informatsiyasini amaliy mehnat harakatlari orqali berish (amaliy metodlar, mashqlar, laborotoriya, ishlari, dastur tuzish, pedagogik masalalarni yechish, mehnat harakatlari va boshqalar)

O’qitishning amaliy usullari doirasi keng. Bu usullarga: yozma mashq, tajriba, laboratoriya xarakteridagi mashqlar, mehnat topshiriqlarini bajarish kabilar misol bo’ladi.

Yozma mashqlar jarayonida olingan nazariy bilimlar bevosita amaliyotda qo’llanadi. Mashq qilish davomida ilmiy bilim va ma’lum ish harakat o’zlashtiriladi, takomillashadi, ular aniq o’quv fanining xarakteri hisobiga maqsadli, rejali tarzda amalga oshadi. Mashq davomida har bir mashq e’tiborga olinadi. Masalan, ona tilidan grammatik tahlil, matematikadan misol, masala yechish, tabiiy fanlardan ximiyaviy tenglamalar tuzish, koeffitsentlar tanlash, masala yechish, o’simlikllarni turlarga ajratish va h.k. Mashq davomida ilgari egallangan bilim, ko’nikma, malakalar, qonunlar faoliyatga tadbiq etiladi.

O’quvchilarning o’zlashtirilgan ko’nikma va malakalarni mustahkamlash ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish asosida mashq qilishda

• 
  mashq uchun berilgan topshiriqning maqsadi o’kuvchilarga aniq tushuntirilgan bo’lishi;
  
• 
  mashq ustidan sinf o’quvchilar jamoasi va har qaysi o’quvchilarning shaxsiy intilish, qiziqishini hisobga olishi;
  
• 
  topshiriq butun sinf o’quvchilarining aktiv faoliyatini ta’minlaydigan bo’lishi va mashqni belgilangan vaqt ichida bajarishi talab etiladi.
  

Yozma ijodiy mashqlar ona tili, adabiyot, tarix, geografiya fanlarida ham qo’llaniladi. Ular insho, va’z, referatlar yozish kabilarda o’z aksini topadi.

O’quvchilarning yozma grafik ishlari rasm solish, xaritalar chizish, chizma va sxemalar ishlash, jadval, diagramma, grafik, plakat, albom, ^{stendlar ishlash, laboratoriya mashq ishlari, tajribalar o’qitish jarayonida o’quvchilarga atrofni o’rab olgan ob’ektlarni borliqdagi narsa va hodisalar, ularning shakli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, o’zgarish va rivojlanishi qonuniyatlari haqida yangi bilim beradi.}

Amaliy mashg’ulotlar o’quvchilarga umumiy politexnik ta’lim berish va mehnat malakasi bilan qurolantirishda asosiy usul bo’lib xizmat qiladi.Bunga misol tariqasida quyidagi testni qarab chiqsak.