1- vаriаnt tеst sаvоllаri
1. Butun nоtа nеchа hаmgа sаnаlаdi?
А. Bir hаmgа
B. Ikki hаmgа
V. To‘rt hаmgа
G. Ikkitаsi bir hаmgа
2. Nоtа chizig‘i nеchtа?
А. 2-tа
B. 5-tа
V. 4-tа
G. 7-tа
3. Musiqаdа nеchtа tоvush bоr?
А. 4-tа
B. 5-tа
V. 6-tа
G. 7-tа
4. Rеprеzа nimа?
А. Qo‘shiq
B. Qo‘shiqning mа’lum qismi tаkrоrlаnsа
V. Qo‘shiq to‘хtаtilsа
G. Qo‘shiq охirigаchа kuylаnsа
5. Triо nimа?
А. Bir kishi kuylаsа
B. Ikki kishi kuylаsа
V. Uch kishi b‘irgаlikdа kuylаsа
G. To‘rt kishi b‘irgаlikdа kuylаsа
6. Mаdхiya nimа?
А. Qo‘shiqni mа’lum qismini kuylаsh
B. Tаntаnаvоr ruhdа аytilаdigаn davlat ramziy qo‘shig’i
V. Ikki kishi birgа kuylаsа
G. Uch kishi birgа kuylаsа
7. Duеt nimа?
А. Ikki kishining birgаlikdа kuylаshi
B. To‘rt kishi birgа kuylаshi
V. Uuch kishi birgа kuylаshi
G. Bir kishini birgа kuylаshi
8. Kvаrtеt nimа ?
А. Bir kishini kuylаshi
B. Ikki kishini kuylаshi
V. Uch kishining b‘irgа kuylаshi
G. To‘rt kishining b‘irgа kuylаshi
9. Sоlо nimа?
А. Ikki kishining kuylаshi.
B. B‘ir kishining kuylаshi
V. Uch kishining kuylаshi
G. To‘rt kishining kuylаshi
10.O‘zbеkistоndа nеchа хil uslub bоr?
А. 4 хil
B. 2 хil
V. 5 хil
G. 3хil
11. Shаshmаqоm nеchа mаqоmdаn ibоrаt
А. 5-mаqоmdаn ibоrаt
B. 6- mаqоmdаn ibоrаt
V. 12-mаqоmdаn ibоrаt
G. 18-mаqоmdаn ibоrаt
12. maxsus tayoqchalar orqali urib chаlinаdigаn musiqа аsbоbi(milliy)nеchtа?
А. 2 хil
B. 3 хil
V. 4 хil
G. 6 хil
13. teri tortilgan urib chаlinаdigаn musiqа аsbоblаri (milliy ) nеchtа?
А. 2 хil
B. 3-хil
V. 4-хil
G. 5-хil
14. O‘zbеk хаlq chоlg‘ulаri nеchа turgа bo‘linаdi.
А. 4-turgа
B. 3 turgа
V. 2 turgа
G. 5 turgа
15. Qаysi jаvоbdа dinаmik bеlgi to‘g‘ri ko‘rsаtilgаn
А. 3/4 b. ff v. > g.pauzalar
16. Shаshmаqоm dаstlаb qаyеrdа shаkllаngаn?
А. 18 аsrdа Buхоrаdа
B. 17 аsrdа Sаmаrqаnddа
V. 13 аsrdа Хivаdа
G. 16 аsrdа Qo‘qоndа
17. Ruslаn vа Lyudmilа оpеrаsini kim yarаtgаn
А. M.I.Glinkа B.P.N.Chаykоvskiy V.Mоtsаrt.G.Shоpеn.
18. F.Shоpеn nеchаnchi yil qаyеrdа tug‘ulgаn
А.1770 Bоndа B.1810 Pоlshаdа V.1756 Mаskvаdа G.1910 Lоndоndа
19. Оpеrа dаstlаb qаyеrdа pаydо bo‘lgаn
А. Gеrmаniyadа 6 аsr B.Аngliyadа 15 аsr V.Itаliya 16 G Rоssiya 17 аsr
20. Uyg‘ur хаlq musiqаsi nеchа turgа shаkllаngаn?
А.3- tur B.4- tur V. 5-tur G.6- tur
21. Shаrq tаrоnаlаri хаlqаrо fеstivаli qаyеrdа o‘tkаzilgаn ?
А. Tоshkеnt B.Sаmаrqаnddа V.Buхоrоdа G.Хivаdа.
22. ”SHashmаqоm “ ni nоtа yozuvigа kim оlgаn.
А. Yu.Rаjаbiy B.M.Burхоnоv V.V.Uspеniskiy G.Glinkа
23. “Эstrаdа” qаndаy musiqani аnglаtаdi ?
А. Sho‘х musiqа B.tеrаnlik V.zаmоnаviy G.оg‘ir musiqа
24. Birinchi o‘zb‘еk оpеrаsi kim tаmоnidаn yarаtilgаn, nеchаnchi yil?
А.S.Yudаkоv 1920 B.T Sоdiqоv 1930 V.M.Аshrаfiy 1939 D.Zоkirоv1941
25. Dоstоn ijrоchilаrini kim dеb аtаymiz?
А. Аshulаchi B. Хоfiz V. Bахshi G. Хоnаndа
Tеst sаvоllаri dаrslik аsоsidа tuzildi.
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
v
|
b
|
g
|
b
|
v
|
b
|
а
|
g
|
b
|
а
|
11
|
12
|
13
|
14
|
15
|
16
|
1 7
|
18
|
19
|
20
|
b
|
g
|
а
|
b
|
b
|
а
|
а
|
b
|
v
|
а
|
21
|
22
|
23
|
24
|
25
|
b
|
v
|
b
|
v
|
v
|
-
Vokal-xor malakalarini shakllantirishda repertuarning roli va xordagi ansambllar
Vokal- asarlarini shakllantirishda repertuarning to`g`ri tanlanishi asosiy rol’ o`ynaydi. Asarlarni dastlab xor jamoasining bilim darajasiga qarab tanlanishi juda muhim ahamiyatga ega. Musiqa savodi yo`q kuylovchilar balan dastlab oddiy unison kuylanadigan asarlar olib ishlanadi. Vokal-xor mashqlari orqali musiqa savodini shakllantirib boriladi va oddiy asarlardan murakkablariga o`tib boriladi. Dastlab kanonlar kuylatiladi. Keyinchalik o`zbek xalq qo`shig`i «CHamanda gul» asari kanon usulida o`rgatiladi. Ayrim qismlari unison shaklida barcha xor a`zolari bilan birgalikda barcha ovozlar kuylaydi. Vokal-xor mashqlari yordamida turli xil oddiydan-murakkabgacha bo`lgan mashqlar olib ovozlarni bir tekisda intonatsiyaga qarab kuylashga erishgan yuqori pozitsiyada kuylash ham yaxshi samara beradi. Kuylovchi qaysi sharoitda kuylanmasin dirijyor har bir tovushni sof, tiniq kuylashga erishishi lozim. Asarni ishlanayotganda har bir partiyani juda ko`p ishlab sof tovushlarda dinamikasi bilan kuylatish lozim. SHundan so`ng asta-sekin ovozlarni bir-biri bilan qo`shib kuylatish, avval birinchi, so`ng ikkinchi ovozlarni birlashtirib kuylatish lozim. SHunda ham asar ohangini va xorni sinchikovlik bilan kuzatish lozim. Dirijyorning qo`l harakatlariga jiddiy rioya qilgan holda sof tovush va sof diktsiya bilan kuylashga erishish zarur. Samara (1936-91-yillarda Kuybishev "Куйбышев") - Samara (rus. Самара) Rossiya Federatsiyasidagi shahar, Samara viloyati markazi. Volga daryosining chap sohilidagi port shahar. Volgaga Samara daryosi quyilgan joyda joylashgan. Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. Asardagi so`zlarni unli va unsizlarini to`g`ri kuylatishga erishmoq zarur.
X o r d a g i a n s a m b l l a r:
Ansambl - so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, birgalikda ijro qilish degan ma’noni anglatadi. Musiqada ikki va undan ortiq sozanda yoki xonandalarning birgalikda bir asarni ijro qilishlariga ansambl deb aytiladi. Ansambl atamasi ba’zida ayrim guruhlarga ham beriladi. Masalan: O’zbekiston teleradio kompaniyasi qoshidagi «MAQOMCHILAR ANSAMBLI», «DUTORCHI QIZLAR» ansambli «BAHOR» raqs va ashula ansambli «LAZGI» ashula va raqs ansambli va boshqalar.
Xordagi ansambl – bu bir partiya ichidagi har xil kuchga ega va turli tembrli alohida-alohida ovozlarning bir-biriga qo’shilib kuylashi hamda xordagi barcha partiyalar ovozlarining bir-biriga teng kuchda kuylashidir. Biz bilamizki, xorda to’rt xil ansambl mavjud:
-
Shaxsiy ansambl.
2. Vertikal ansambl.
-
Gorizontal ansambl.
4. Umumiy ansambl.
Umumiy ansamblga xor bilan jo’r bo’layotgan asbob o’rtasidagi tovushlarning tengligi ham kiradi.
Shaxsiy ansambl – o’zini tinglab kuylash.
Vertikal ansambl – o’zidan oldinda va ortida turgan xonandalarni eshitib, ovozini shularga tenglab kuylash.
Gorizontal ansambl – ikki yonidagi, ya’ni chap va o’ng tomonlaridagi xonandalarni eshitib, ovozini shularga tenglashtirib kuylash.
Umumiy ansambl – umumiy xorni va jo’r bo’layotgan asbobni yoki orkestrni eshitib, ovozini shularga tenglashtirib kuylash.
Xordagi partiyalarning kuylash tessiturasiga qarab ansambl paydo qilish ikki turga bo’linganidek, har qaysi partiyalar ichidagi ansambllarni paydo qilish ham ikki turga bo’linadi:
TABIIY ansambl.
SUN’IY ansambl.
Endi ushbu ansambllarni paydo qilish to’g‘risida fikr yuritamiz. Keling, buni biz musiqiy ta’lim fakulteti 2 - bosqich talabalari o’quv xori misolida ko’raylik. Masalan: tenor partiyasida kuylayotgan 8 nafar talabaning ovozi 8 xil kuchga yoki tembrga ega. Yana shuni ham e’tiborga olish kerakki, tenor partiyasidagi kuylayotgan ayrim talabalar ovoz diopazoni kengligi tufayli pastgi tovushlarni ham to’liq, jarangdor kuylashsa, ayrimlarida bu tovushlar juda sayoz, kuchsiz, ya’ni past eshitiladi. Masalan, tenor partiyasiga kichik oktava DO notasini cho’zib kuylatsak: yuqorida aytib o’tgan xorimiz misolida aytadigan bo’lsak, 2-3 nafar talabaning ovozi umuman eshitilmay qoladi. Buning uchun nima qilish kerak? Sun’iy ansambl paydo qilish kerak bo’ladi. Ya’ni baland yoki kuchli ovozlarni pastroq kuylashini talab qilish kerak. Shunda ovozlar teng kuchli jaranglab, tenor partiyasi orasida ansambl paydo bo’ladi.
Endi xordagi partiyalararo ansambl to’g‘risida fikr yuritamiz: xordagi partiyalarning kuylash tessiturasiga qarab ansambl paydo qilish ikki turga bo’linadi:
1.Tabiiy ansabl: Agar partiyalar bir xil tessiturada kuylashsa, (barcha partiyalar past yoki barcha partiyalar yuqori tessiturada), bu holda o’z-o’zidan tabiiy ansambl bo’ladi.
Sun’iy ansambl: Agar partiyalar har xil tessiturada kuylashsa, (xordagi ayrim partiyalar yuqori tessiturada va ayrimlari past tessiturada), bu holatda yuqori tessiturada kuylayotgan partiyalarni past kuylatib, past tessiturada kuylayotgan partiyani nisbatan baland kuylatib, ularning ovozlari kuchi tenglashtiriladi va bu sun’iy holatda paydo qilingani uchun uni sun’iy ansambl deb ataladi.
Endi tessitura jihatdan turlicha joylashtirilgan har xil akkordlarni tahlil qilamiz:
A). Bu misolda baslar va tenorlar o’rta registrda, altlar va sopranolar yuqori registrda kuylamoqda. (registr – bu ovozlarning baland - past pardada kuylashi). Bu holatda ayollar xori, ya’ni soprano va alt tovushlari tenor va bas tovushlariga nisbatan baland eshitiladi yoki tenor va bas ovozlarini bosib ketadi. Bu ovozlarni tenglashtirish uchun albatta sun’iy ansambl paydo qilish kerak bo’ladi. Ya’ni soprano va alt partiyalarini past va tenor hamda bas partiyalarini baland kuylatmoq lozim bo’ladi. Bu ishlar hammasi dinamik belgilar yordamida kompozitor tomonidan yoziladi va xor dirijyori tomonidan boshqariladi.
XULOSA
O’zbekiston ravnaqi juda qisqa muddatda jahonning raqobatbardor davlatlaridan biriga aylanib bormoqda. San’atning barcha sohasida, jumladan; “Musiqa sa’atining kasbiy professional yo’nalishlari” da xalqlararo ko’rik-tanlovlar, festivallar o’z kadrlarining nihoyatda yuksak mavq’ega ega ekanligini asoslab berdi. Darhaqiqat bu zamirda Mustaqilligimizning jahon hamjamiyati va malakali kadrlar tayyorlash masalasida keskin sayin standartlarning yangilanish va islohotlarning tinmay rivojlanib borishidandir.
Ta’lim jarayonida musiqa o’qitish metodikasining maqsadi; kelajak avlod tarbшya vositasini yanada yorqin mavzularda konseptual yechimiga olib kelish, metodik prinsiplarni jahon standartlariga xos tarzda yuksaltirish, dasturamal muvofiqlashtirilgan imkoniyatlardan keng foydalanish, izlanish va tadbiq etishdan iboratdir. Muhim vazifalardan biri uzliksiz ta’lim bosqichlarining dasturamal differensial pedagogikasini har tomonlama globallashtirish, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy-ahloqiy tarbiyaning serqirrali innovasion konstruksiyalarda majmuaviy ketma-ketligini tadbiq etish va boshqalardir. “Xalqni buyuk kelajak va ulug`vor maqsadlar sari birlashtirish, mamalakatimizda yashaydigan millati, tili va diniy e’tiqodidan qat’iy nazar, har bir fuqaroning yagona vatan baxt-saodati uchun doimo mas’uliyat sezib yashashga chorlash, ajdodlarimizning bebaho merosi, milliy qadriyati va an’analariga munosib bo`lishimizga erishish, yuksak fazilatli komil insonlarni tarbiyalash, ularni yaratuvchanlik ishlariga da’vat qilish, shu muqaddas zamin uchun fidoiylikni hayot mezoniga aylantirish – milliy istiqlol mafkurasining bosh maqsadidir”2.
Yurtboshimiz I.A.Karimov qaroriga muvofiq madaniyat va san’at sohasiga katta yo’l ochib berildi. San’at sohasi chegara bilmaydi va tarjima qilinmaydi. Dunyo xalqlari asarlarini milliy asarlarimiz qatori tinglab borsak foydadan holi bo’lmaydi. “kelajak yoshlarning qo’lida. Shu bois ham yurtboshimiz biz yoshlarga katta-katta imkoniyatlar ochib bermoqda. Biz yoshlarga o’z imkoniyatlarimizni, qobilyatlarimizni ko’rsatish va yuzaga chiqarish maqsadida birqancha ko’rik tanlovlarni chiqarib qo’yganligi buning isbotidir.
Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr
O’quv qo’llanma va darsliklar
-
Kаrimоv I.А. Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik islоhоtlаrni yanаdа chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyatini rivоjlаntirish kоntsеptsiyasi. “Хаlq so‘zi” gаzеtаsi. 2010 yil 13-nоyabr.
-
Kаrimоv I.А. Mаmlаkаtimizni mоdеrnizаtsiya qilish yo‘lini izchil dаvоm ettirish – tаrаqqiyotimizning muhim оmilidir. “Хаlq so‘zi” gаzеtаsi. 2010 yil 8 dеkаbr.
-
Kаrimоv I.А. Bаrchа rеjа vа dаsturlаrimiz Vаtаnimiz tаrаqqiyotini yuksаltirish, хаlqimiz fаrоvоnligini оshirishgа хizmаt qilаdi. “Хаlq so‘zi” gаzеtаsi. 2011 yil 22 yanvаr.
5.“Kichik yoshdаgi bоlаlаr bilаn хоrshunоslik mаshgulоt o’tkаzish usullаri” N.S. Idiеv Buхоrо nохiya хаlq tа’limi mеtоdisti.
6. I.Rаjаbоv Mаqоm mаsаlаlаrigа dоir. T. “O’zbеkistоn” 1963 y.
7. SH.Ro’zibоеv Хоrshunоslik. T. “Gоfur Gulоm” 1987 y.
8. T.Е.Sоlоmоnоvа. O’zbеk musiqаsi tаriхi. T. “O’qituvchi” 1981 y.
9. 2.3,4,5,6,7- sinflаr uchun dаrslik. “ Musiqа” T. “Gаfur Gulоm” 2001 y.
10. Fitrаt “O’zbеk musiqа tаriхi”. Tоshkеnt, 1997 yil
11. R.Tursunоv “Хаlq musiqа ijоdiyoti”. Tоshkеnt 2002 yil
12. Yu.Rаjаbiy. O’zbеk хаlq musiqаsi I-II-III tоng
13. I.Rаjаbоv. «Mаqоm tаriхi». Tоshkеnt, 1997 yil
14. Yuldоshеv S «O’zbеkistоn musiqа tаrbiyasi vа tа’limni rivоjlаntirish» T.85
15. Kаrаmаtоv F. «Hаmzа O’zbеkiskаya mo’zikа» Tоshkеnt 1959
16. D.Оmоnullаеv «Umumiy tа’lim mаktаblаri uchun musiqа dаsturlаri» Tоshkеnt 1992
17. Nurmаtоv Х 1-sinf uchun «musiqа аlifbоsi dаrsligi» Tоshkеnt 1998.
2. Maqolalar va tezislar
. Maqola -publitsistik janr. M.da ijtimoiy hayot hodisalari chuqur tahlil qilinib, nazariy va ommaviy jihatdan umumlashtiriladi, davlat siyosati, iqtisodiyot, texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar, il-gor ish tajribalari ommalashtiriladi, xalq xoʻjaligidagi nuqsonlar tanqid qilinadi.
-
Saidiy S.B. Fitratning ta’limot usuli // J. Tafakkur.- T.-2004.- №1.- 123-124 b.
-
Saidiy S.B. Amir Temur davri Samarqand cholg’ulari. //J.SAN’AT, - Toshkent, 2004. №3-4. 28 b.
-
Saidiy S.B. Temuriylar davri cholg’ulari. //J. MOZIYDAN SADO, - Toshkent, 2004. №4(24). 26-27 b.
-
Saidiy S.B. SHarq mo’jizasi. YaNGI AVLOD. //Navoiy viloyat o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi boshqarmasi gazetasi. 2005. №3(46). 12 b.Viloyat - maʼmuriy-hududiy birlik. Oʻrta asrlardan maʼlum. Sharqning ayrim mamlakatlari (Afgʻoniston, Turkiya va boshqa), shuningdek Oʻrta Osiyo xonliklari viloyatlarga boʻlingan. 1924-yil shoʻrolar oʻtkazgan milliy-davlat chegaralanishi arafasida Turkiston ASSR 6 V.
-
Panjiyev Қ. Doyra badashlari. (SHerobot musiqiy fol’klor ekspeditsiyasi) //J. Moziydan sado.- T.- 2003.- №№ 3-4.- 74-77 b.
Axborot texnologiyalari
-
www.press-service.uz – veb-sayt press-slujbы Prezidenta Respubliki Uzbekistan;
-
www.gov.uz – Internet-portal Kabineta ministrov Respubliki Uzbekistan;
-
www.iscs.uz – veb-sayt Instituta strategicheskix i mejregionalnыx issledovaniy pri Prezidente Respubliki Uzbekistan;
-
www.edu.uz – veb-sayt Instituta izucheniya grajdanskogo obshestva;
-
www.ziyonet.uz – Internet-set «ZiyoNET»;
-
www.uza.uz – veb-sayt Natsionalnogo informatsionnogo agentstva Uzbekistana (UzA);
-
www.jahon.tiv.uz – veb-sayt Informatsionnogo agentstva «Jaxon»;
MUNDARIJA
KIRISH (Mavzuning dolzarbligi)……….…………………………………..6-10
NAZARIY QISM
1.O‘ZBEKISTONDA XOR MADANIYATINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI……………..……………………….……………….10-17
2. SHAXS TARBIYASIDA MUSIQANING O’RNI………….……………17-26
AMALIY QISM
-
Vokal-xor malakalarini shakllantirishda repertuarning roli va xordagi ansambllar……………………….…………….…………….………………26- 29
XULOSA…………………………….………….………………………………30
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………31-32
MUNDARIJA………………..…………………………………………………33
| 