76
Oltingugurtli yonilg‘ilarning ishlatilishi motor moyining es-
kirish jarayoni tezlashishini, moy filtrlovchi elementlarida to‘pla-
nadigan cho‘kindilar miqdorining ortishini va divigatelda qurum
hosil bo‘lishini jadallashtiradi.
Yonilg‘i tarkibidagi oltingugurtli birikmalarning dvigatel detal-
lariga korrozion ta’sirini kamaytirish uchun
porshenning yuqorisi-
dagi kompression halqalari va gilzalarning yuqori qismi antikorro-
zion qoplam bilan qoplanadi, buning natijasida ushbu detallarning
yemirilishi kamayadi.
Dizel yonilg‘isi sifatini yaxshilashning asosiy yo‘nalishi yonilg‘i
tarkibidagi oltingugurtli birikmalar miqdorini kamaytirishdir. Bu
jarayon gidrotozalash qurilmalarida amalga oshiriladi.
Oltingugurtli yonilg‘ini ishlatishda kelib chiqadigan noqulayli-
kni tasavvur qilish uchun quyidagi misolni keltiramiz. Tarkibida
1 foiz oltingugurt bo‘lgan 1 tonna yonilg‘i yonganida, 20
kg oltin-
gugurt angidrid hosil bo‘ladi. Hosil bo‘lgan oltingugurt angidrid,
o‘z navbatida, 25 kg oltingugurtli kislota hosil qiladi. Natijada
bunday yonilg‘i ishlatilganida, dvigatel
detallarining yemirilishi
(tarkibida 0,2 foiz oltingugurt bo‘lgan yonilg‘iga nisbatan) 2–3
barobarga ortadi.
Davlat standarti bo‘yicha, yonilg‘i tarkibidagi oltingugurt miq
dori 0,2–0,5 foizgacha etib belgilangan. Tarkibida 0,2 foizgacha
oltingugurt bo‘lgan yonilg‘ilar dvigatelning ish jarayonida noqu-
layliklar keltirib chiqarmaydi. Shuning uchun bunday yonilg‘ilar-
dan hech qanday chegarasiz foydalanish mumkin. Tarkibidagi
oltingugurt miqdori 0,2 foizdan ortiq bo‘lgan yonilg‘ilardan dvi-
gatelning moylash tizimidagi moy tarkibida ishqoriy komponentlar
bo‘lganidagina foydalanishga ruxsat etiladi.
3. 9. Dizel yonilg‘isi tarkibidagi mexanik aralashmalar va suv
Dizel yonilg‘ilari tarkibida, benzin singari, mexanik aralashma-
lar va suv bo‘lmasligi lozim.
77
Yonilg‘ini tashishda yoki saqlashda ehtiyotsizlikka yo‘l qo‘yi-
lishi oqibatida transport vositasining yonilg‘i bakiga yonilg‘i
bilan
birga turli aralashmalar va suv tushishi mumkin. Yonilg‘iga tusha-
digan zarralarning o‘lchamlari, miqdori va tarkibi turlicha bo‘ladi.
Ular ichida ham organik, ham anorganik zarralar bo‘lishi mum-
kin. Juda qattiq kvarsit va kristall tuzilishga ega bo‘lgan abraziv
iflosliklar katta zarar yetkazadi: ular yonilg‘i berish apparatlari
detalla rining yeyilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, anorganik aral-
ashmalarning ozgina miqdori ham ta’minlash
tizimi detallarining
abraziv yeyilishiga, yonilg‘i filtrlarining tiqilib qolishiga, ish unu
mining pasayishiga sabab bo‘ladi. Plunjer juftlarining tirqishlari
kattalashganida, yonilg‘ining siklli zaryadi kamayadi, chunki u
sizib nobud bo‘ladi, to‘zitilish sifati yomonlashadi, yonilg‘i naso-
sining rostlanishi buziladi, dvigatel notekis ishlaydi, hatto to‘xtab
qoladi. Dvigatel normal ishlashi va dizel yonilg‘isi mexanik ara
lashmalardan tozalanishi uchun uni
avtomobil bakiga quyishdan
oldin filtrlash lozim.
Dizel dvigatellarining ishidagi asosiy nuqsonlar yonilg‘i berish
apparatlari ishidagi buzuqliklar jumlasiga kiradi. Mexanik aralash-
mali yonilg‘ini ishlatish tufayli yeyilgan detallarni muddatidan ol-
din ta’mirlash va rostlash uchun ko‘p mablag‘ sarflanadi.
Yonilg‘ining tozaligini uni filtrlab aniqlash mumkin (3. 6 rasm).
Filtrlash qog‘ozida dog‘ qancha kam va och rangda bo‘lsa, yonilg‘i
sifati shuncha yuqori bo‘ladi.
Yonilg‘idagi suvning mayda zarralari sovuq vaqtda muz kristal-
larini hosil qiladi. Bu kristallar yonilg‘i
berilishini yomonlashtiradi
va filtr teshiklarini berkitib qo‘yadi. Xira yonilg‘ida, albatta, suv
bo‘ladi. Agar yonilg‘ida suv va hatto juda oz miqdorda begona
aralashmalar bo‘lsa, tezyurar dizel dvigatellarida ishlatish uchun
yaroqsiz hisoblanadi. Shuning uchun yonilg‘ini suv va begona ara-
lashmalardan butunlay tozalash, shundan so‘nggina
uni dvigatel-
larda ishlatish lozim.
Dizel yonilg‘isidagi uglevodorodlarning kimyoviy tarkibi yo
nish jarayonigagina emas, yonilg‘ining filtrlanishiga ham sezilarli
78
ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zi birikmalar, ayniqsa, naftenli kislotalar dizel
yonilg‘isining filtrlanishini kamaytiradi, bunda mayin tozalash fil-
trlari tiqilib qoladi, ba’zan dag‘al tozalash filtrlarida cho‘kindilar
hosil bo‘ladi. Natijada yonilg‘i quyish kolonkalarining filtrlovchi
elementlari ishdan chiqadi va ifloslangan yonilg‘i tozalanmasdan,
transport vositasining yonilg‘i bakiga tushadi.
3. 6- rasm. Dizel yonilg‘isining tozaligini tekshirish:
a)
mexanik aralashmalar yo‘q;
b)
ishlatishga yaroqli (aralashmalar
bor);
d) anchagina ifloslangan (mexanik aralashmalar miqdori 0,01%);
e) ishlatishga yaroqli (mexanik aralashmalar miqdori 0,055%).
Suv yonilg‘ining filtrlanishini yanada yomonlashtiradi. Sovuq
vaqtda yonilg‘idagi suv muzlab, mayda muz kristallarini hosil qila-
di. Ular filtr teshiklarini berkitib qo‘yishi mumkin. Issiq vaqtda naf-
tenli kislotalar va suv sovuq cho‘kindi – sovun hosil qiladi. Ular
filtrlovchi elementlarda to‘planadi. Demak, tezyurar dvigatellar
yonilg‘ilarini tozalashda bu kerakmas birikmalarni chiqarib tash-
lash lozim.
Yonilg‘ining filtrlarning tiqilib qolishining oldini olish xususi-
yati
filtrlanuvchanlik koeffitsiyenti bilan baholanadi. Bu koeffitsi-
79
yent laboratoriyada maxsus asbobda aniqlanadi. Tozalanish dara-
jasiga ko‘ra, hozirgi zamon dizel yonilg‘isining filtrlanuvchanlik
koeffitsiyenti 2–3 dan oshmaydi.
Dizel yonilg‘ilarining mexanik aralashmalar va suv ta’sirida if-
loslanganligini kamaytirish uchun ular 10 kun va undan ortiq mud-
datda maxsus sig‘imlarda tindirilishi lozim.
3. 10. Dizel yonilg‘isi xossalarining qurum
