340
3.Тадқиқот методологияси
Тадқиқот жараёнида қиёсий таҳлил қилиш, эксперт баҳолаш, кузатиш,
индуксия, дедуксия, тестлаш ва бошқа усуллардан фойдаланилади.
4.Таҳлил ва асосий натижалар
Ишлаб чиқариш – хўжалик юритувчи субъектларнинг асосий суянадиган
жараёнидир. Бу жараён корхонанинг молиявий натижасига, яъни фойда ёки
зарар билан чиқишига таъсир кўрсатади. Шу билан боғлиқ ҳолда ишлаб
чиқариш жараёнини бошқариш зарурияти юзага келади.
Корхоналарнинг ишлаб чиқариш туридан қатъий назар, ҳар бир хўжалик
юритувчи субъектнинг асосий иқтисодий мақсади
асосий фаолиятнинг
даромадини ошириш ҳисобланади, бунинг учун корхона рентабел ишлаши
шарт. Корхона рентабеллиги фақатгина маҳсулот ҳажмини ошириш эмас, балки
ишлаб чиқарилган маҳсулот реализациясини оширишдан иборат, шу билан бир
қаторда ишлаб чиқариш харажатларини оптималлаштириш, яъни ишлаб
чиқаришга сарфланадиган учта асосий харажатларни: меҳнат, меҳнат
предметлари ва меҳнат воситаларига сарфларни минималлаштиришдир.
Корхонада ишлаб чиқариш жараёни
материал, меҳнат ҳақи, молиявий
ресурслар оддий ва кенг турдаги асосий фондлар ва айланма маблағларга,
маҳсулот ишлаб чиқариш ва реализация қилиш, ўз жамоасининг ижтимоий
харажатларини ўз ичига олади. Энг катта улуш маҳсулот ишлаб чиқариш
харажатларига тўгри келади. Шу сабабли жами ишлаб чиқариш харажатлари
корхонанинг тайёр бўлаётган маҳсулотини кўрсатиб беради.
Шунинг учун
корхона қанча маҳсулот ишлаб чиқариш керак, қандай баҳода ишлаб чиқариш
кераклигини, қанча ишчи кучи талаб қилинишини аниқлаб олиши лозим.
Маҳсулот таннархи - корхона фаолиятини кўрсатиб берувчи муҳим
кўрсаткичлардан бири ҳисобланади. У орқали ресурслардан қандай самарали
фойдаланганлигини, янги техника ва технологик жараёнлар натижасини,
корхонадаги меҳнат тақсимотининг қай даражадалигини, ишлаб чиқариш ва
бошқарув натижаларини кўрсатиб беради. Одатда,
харажатлар деганда
341
истеъмол қилинган ресурслар ёки товар ва хизматлар учун тўплаш лозим
бўлган пул тушунилади.
Бошқариш учун менежерларга шунчаки харажатлар эмас, балки бирор
нарсага (маҳсулотга,
унинг туркумига, хизматга) чиқимлар тўғрисидаги, яъни
“харажатлар ҳисоби объектига” чиқимлар тўғрисидаги ахборот зарур.
Юқорида таъкидлаганимиздек, хўжалик юритувчи субъектлар молиявий
хўжалик фаолиятининг асосий кўрсаткичларидан бири, молиявий ҳисобот
элементи – бу харажатдир. Ҳар қандай корхона, ташкилот ўз фаолиятини
ташкил қилиш жараёнида турли
хил сарфларни амалга оширади, масалан,
қишлоқ хўжалигида фаолият юритувчи фермер хўжалиги қишлоқ хўжалиги
маҳсулотини ишлаб чиқариш учун меҳнат ҳақи харажатлари (ижтимоий
суғурта ажратмалари билан), уруғлик ва кўчат материаллари, ўғитлар,
ўсимликни ҳимоя қилиш воситалари ва шу каби бошқа турли харажатларни
амалга оширади.
Ишлаб чиқариш қарорларини қабул қилишда харажатларга эътибор
қаратиш муҳим роль ўйнайди. Ишлаб чиқариш
харажатларини турли
сабабларга кўра классификация қилиш мумкин. Бухгалтерия харажатлари-бу
моддий харажатлар миқдори бўлиб, ишлаб чиқариш фаолиятида вужудга
келади. Улар ҳақиқий харажатлар ҳисобланиб, ўз ичига мол етказиб
берувчилар билан боғлиқ ишларни ҳам олади.
1.
